PUBLII VERGILI MARONIS, GEORGICON LIBER TERTIVS

PUBLII VERGILI MARONIS

GEORGICON LIBER TERTIVS

Te quoque, magna Pales, et te memorande canemus

pastor ab Amphryso, uos, siluæ amnesque Lycæi.

cetera, quæ uacuas tenuissent carmine mentes,

omnia iam uulgata: quis aut Eurysthea durum

aut inlaudati nescit Busiridis aras? 5

cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos

Hippodameque umeroque Pelops insignis eburno,

acer equis? temptanda uia est, qua me quoque possim

tollere humo uictorque uirum uolitare per ora.

primus ego in patriam mecum, modo uita supersit, 10

Aonio rediens deducam uertice Musas;

primus Idumæas referam tibi, Mantua, palmas,

et uiridi in campo templum de marmore ponam

propter aquam, tardis ingens ubi flexibus errat

Mincius et tenera prætexit harundine ripas. 15

in medio mihi Cæsar erit templumque tenebit:

illi uictor ego et Tyrio conspectus in ostro

centum quadriiugos agitabo ad flumina currus.

cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorchi

cursibus et crudo decernet Græcia cæstu. 20

ipse caput tonsæ foliis ornatus oliuæ

dona feram. iam nunc sollemnis ducere pompas

ad delubra iuuat cæsosque uidere iuuencos,

uel scæna ut uersis discedat frontibus utque

purpurea intexti tollant aulæa Britanni. 25

in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto

Gangaridum faciam uictorisque arma Quirini,

atque hic undantem bello magnumque fluentem

Nilum ac nauali surgentis aere columnas.

addam urbes Asiæ domitas pulsumque Niphaten 30

fidentemque fuga Parthum uersisque sagittis;

et duo rapta manu diuerso ex hoste tropæa

bisque triumphatas utroque ab litore gentis.

stabunt et Parii lapides, spirantia signa,

Assaraci proles demissæque ab Ioue gentis 35

nomina, Trosque parens et Troiæ Cynthius auctor.

Inuidia infelix Furias amnemque seuerum

Cocyti metuet tortosque Ixionis anguis

immanemque rotam et non exsuperabile saxum.

interea Dryadum siluas saltusque sequamur 40

intactos, tua, Mæcenas, haud mollia iussa:

te sine nil altum mens incohat. en age segnis

rumpe moras; uocat ingenti clamore Cithæron

Taygetique canes domitrixque Epidaurus equorum,

et uox adsensu nemorum ingeminata remugit. 45

mox tamen ardentis accingar dicere pugnas

Cæsaris et nomen fama tot ferre per annos,

Tithoni prima quot abest ab origine Cæsar.

     Seu quis Olympiacæ miratus præmia palmæ

pascit equos, seu quis fortis ad aratra iuuencos, 50

corpora præcipue matrum legat. optima toruæ

forma bouis cui turpe caput, cui plurima ceruix,

et crurum tenus a mento palearia pendent;

tum longo nullus lateri modus: omnia magna,

pes etiam, et camuris hirtæ sub cornibus aures. 55

nec mihi displiceat maculis insignis et albo,

aut iuga detrectans interdumque aspera cornu

et faciem tauro propior, quæque ardua tota

et gradiens ima uerrit uestigia cauda.

ætas Lucinam iustosque pati hymenæos 60

desinit ante decem, post quattuor incipit annos;

cetera nec feturæ habilis nec fortis aratris.

interea, superat gregibus dum læta iuuentas,

solue mares; mitte in Venerem pecuaria primus,

atque aliam ex alia generando suffice prolem. 65

optima quæque dies miseris mortalibus æui

prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus

et labor, et duræ rapit inclementia mortis.

semper erunt quarum mutari corpora malis:

semper enim refice ac, ne post amissa requiras, 70

ante ueni et subolem armento sortire quotannis.

     Nec non et pecori est idem dilectus equino:

tu modo, quos in spem statues summittere gentis,

præcipuum iam inde a teneris impende laborem.

continuo pecoris generosi pullus in aruis 75

altius ingreditur et mollia crura reponit;

primus et ire uiam et fluuios temptare minacis

audet et ignoto sese committere ponti,

nec uanos horret strepitus. illi ardua ceruix

argutumque caput, breuis aluus obesaque terga, 80

luxuriatque toris animosum pectus. honesti

spadices glaucique, color deterrimus albis

et giluo. tum, si qua sonum procul arma dedere,

stare loco nescit, micat auribus et tremit artus,

collectumque premens uoluit sub naribus ignem. 85

densa iuba, et dextro iactata recumbit in armo;

at duplex agitur per lumbos spina, cauatque

tellurem et solido grauiter sonat ungula cornu.

talis Amyclæi domitus Pollucis habenis

Cyllarus et, quorum Grai meminere pœtæ, 90

Martis equi biiuges et magni currus Achilli.

talis et ipse iubam ceruice effundit equina

coniugis aduentu pernix Saturnus, et altum

Pelion hinnitu fugiens impleuit acuto.

     Hunc quoque, ubi aut morbo grauis aut iam segnior annis 95

deficit, abde domo, nec turpi ignosce senectæ.

frigidus in Venerem senior, frustraque laborem

ingratum trahit, et, si quando ad prœlia uentum est,

ut quondam in stipulis magnus sine uiribus ignis,

incassum furit. ergo animos æuumque notabis 100

præcipue: hinc alias artis prolemque parentum

et quis cuique dolor uicto, quæ gloria palmæ.

nonne uides, cum præcipiti certamine campum

corripuere, ruuntque effusi carcere currus,

cum spes adrectæ iuuenum, exsultantiaque haurit 105

corda pauor pulsans? illi instant uerbere torto

et proni dant lora, uolat ui feruidus axis;

iamque humiles iamque elati sublime uidentur

aera per uacuum ferri atque adsurgere in auras.

nec mora nec requies; at fuluæ nimbus harenæ 110

tollitur, umescunt spumis flatuque sequentum:

tantus amor laudum, tantæ est uictoria curæ.

primus Ericthonius currus et quattuor ausus

iungere equos rapidusque rotis insistere uictor.

frena Pelethronii Lapithæ gyrosque dedere 115

impositi dorso, atque equitem docuere sub armis

insultare solo et gressus glomerare superbos.

æquus uterque labor, æque iuuenemque magistri

exquirunt calidumque animis et cursibus acrem,

quamuis sæpe fuga uersos ille egerit hostis 120

et patriam Epirum referat fortisque Mycenas,

Neptunique ipsa deducat origine gentem.

     His animaduersis instant sub tempus et omnis

impendunt curas denso distendere pingui,

quem legere ducem et pecori dixere maritum, 125

florentisque secant herbas fluuiosque ministrant

farraque, ne blando nequeat superesse labori

inualidique patrum referant ieiunia nati.

ipsa autem macie tenuant armenta uolentes,

atque, ubi concubitus primos iam nota uoluptas 130

sollicitat, frondesque negant et fontibus arcent.

sæpe etiam cursu quatiunt et sole fatigant,

cum grauiter tunsis gemit area frugibus, et cum

surgentem ad Zephyrum paleæ iactantur inanes.

hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus 135

sit genitali aruo et sulcos oblimet inertis,

sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat.

     Rursus cura patrum cadere et succedere matrum

incipit. exactis grauidæ cum mensibus errant,

non illas grauibus quisquam iuga ducere plaustris, 140

non saltu superare uiam sit passus et acri

carpere prata fuga fluuiosque innare rapacis.

saltibus in uacuis pascunt et plena secundum

flumina, muscus ubi et uiridissima gramine ripa,

speluncæque tegant et saxea procubet umbra. 145

est lucos Silari circa ilicibusque uirentem

plurimus Alburnum uolitans, cui nomen asilo

Romanum est, œstrum Grai uertere uocantes,

asper, acerba sonans, quo tota exterrita siluis

diffugiunt armenta; furit mugitibus æther 150

concussus siluæque et sicci ripa Tanagri.

hoc quondam monstro horribilis exercuit iras

Inachiæ Iuno pestem meditata iuuencæ.

hunc quoque (nam mediis feruoribus acrior instat)

arcebis grauido pecori, armentaque pasces 155

sole recens orto aut noctem ducentibus astris.

     Post partum cura in uitulos traducitur omnis;

continuoque notas et nomina gentis inurunt,

et quos aut pecori malint summittere habendo

aut aris seruare sacros aut scindere terram 160

et campum horrentem fractis inuertere glæbis.

cetera pascuntur uiridis armenta per herbas:

tu quos ad studium atque usum formabis agrestem

iam uitulos hortare uiamque insiste domandi,

dum faciles animi iuuenum, dum mobilis ætas. 165

ac primum laxos tenui de uimine circlos

ceruici subnecte; dehinc, ubi libera colla

seruitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos

iunge pares, et coge gradum conferre iuuencos;

atque illis iam sæpe rotæ ducantur inanes 170

per terram, et summo uestigia puluere signent.

post ualido nitens sub pondere faginus axis

instrepat, et iunctos temo trahat aereus orbis.

interea pubi indomitæ non gramina tantum

nec uescas salicum frondes uluamque palustrem, 175

sed frumenta manu carpes sata; nec tibi fetæ

more patrum niuea implebunt mulctraria uaccæ,

sed tota in dulcis consument ubera natos.

     Sin ad bella magis studium turmasque ferocis,

aut Alphea rotis prælabi flumina Pisæ 180

et Iouis in luco currus agitare uolantis,

primus equi labor est animos atque arma uidere

bellantum lituosque pati, tractuque gementem

ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis;

tum magis atque magis blandis gaudere magistri 185

laudibus et plausæ sonitum ceruicis amare.

atque hæc iam primo depulsus ab ubere matris

audeat, inque uicem det mollibus ora capistris

inualidus etiamque tremens, etiam inscius æui.

at tribus exactis ubi quarta accesserit æstas, 190

carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare

compositis, sinuetque alterna uolumina crurum,

sitque laboranti similis; tum cursibus auras

tum uocet, ac per aperta uolans ceu liber habenis

æquora uix summa uestigia ponat harena: 195

qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris

incubuit, Scythiæque hiemes atque arida differt

nubila; tum segetes altæ campique natantes

lenibus horrescunt flabris, summæque sonorem

dant siluæ, longique urgent ad litora fluctus; 200

ille uolat simul arua fuga simul æquora uerrens.

hinc uel ad Elei metas et maxima campi

sudabit spatia et spumas aget ore cruentas,

Belgica uel molli melius feret esseda collo.

tum demum crassa magnum farragine corpus 205

crescere iam domitis sinito; namque ante domandum

ingentis tollent animos, prensique negabunt

uerbera lenta pati et duris parere lupatis.

     Sed non ulla magis uiris industria firmat

quam Venerem et cæci stimulos auertere amoris, 210

siue boum siue est cui gratior usus equorum.

atque ideo tauros procul atque in sola relegant

pascua post montem oppositum et trans flumina lata,

aut intus clausos satura ad præsepia seruant.

carpit enim uiris paulatim uritque uidendo 215

femina, nec nemorum patitur meminisse nec herbæ

dulcibus illa quidem inlecebris, et sæpe superbos

cornibus inter se subigit decernere amantis.

pascitur in magna Sila formosa iuuenca:

illi alternantes multa ui prœlia miscent 220

uulneribus crebris; lauit ater corpora sanguis,

uersaque in obnixos urgentur cornua uasto

cum gemitu; reboant siluæque et longus Olympus.

nec mos bellantis una stabulare, sed alter

uictus abit longeque ignotis exsulat oris, 225

multa gemens ignominiam plagasque superbi

uictoris, tum quos amisit inultus amores,

et stabula aspectans regnis excessit auitis.

ergo omni cura uiris exercet et inter

dura iacet pernox instrato saxa cubili 230

frondibus hirsutis et carice pastus acuta,

et temptat sese atque irasci in cornua discit

arboris obnixus trunco, uentosque lacessit

ictibus, et sparsa ad pugnam proludit harena.

post ubi collectum robur uiresque refectæ, 235

signa mouet præcepsque oblitum fertur in hostem:

fluctus uti medio cœpit cum albescere ponto,

longius ex altoque sinum trahit, utque uolutus

ad terras immane sonat per saxa neque ipso

monte minor procumbit, at ima exæstuat unda 240

uerticibus nigramque alte subiectat harenam.

     Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque

et genus æquoreum, pecudes pictæque uolucres,

in furias ignemque ruunt: amor omnibus idem.

tempore non alio catulorum oblita leæna 245

sæuior errauit campis, nec funera uulgo

tam multa informes ursi stragemque dedere

per siluas; tum sæuus aper, tum pessima tigris;

heu male tum Libyæ solis erratur in agris.

nonne uides ut tota tremor pertemptet equorum 250

corpora, si tantum notas odor attulit auras?

ac neque eos iam frena uirum neque uerbera sæua,

non scopuli rupesque cauæ atque obiecta retardant

flumina correptosque unda torquentia montis.

ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus 255

et pede prosubigit terram, fricat arbore costas

atque hinc atque illinc umeros ad uulnera durat.

quid iuuenis, magnum cui uersat in ossibus ignem

durus amor? nempe abruptis turbata procellis

nocte natat cæca serus freta, quem super ingens 260

porta tonat cæli, et scopulis inlisa reclamant

æquora; nec miseri possunt reuocare parentes,

nec moritura super crudeli funere uirgo.

quid lynces Bacchi uariæ et genus acre luporum

atque canum? quid quæ imbelles dant prœlia cerui? 265

scilicet ante omnis furor est insignis equarum;

et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci

Potniades malis membra absumpsere quadrigæ.

illas ducit amor trans Gargara transque sonantem

Ascanium; superant montis et flumina tranant. 270

continuoque auidis ubi subdita flamma medullis

(uere magis, quia uere calor redit ossibus), illæ

ore omnes uersæ in Zephyrum stant rupibus altis,

exceptantque leuis auras, et sæpe sine ullis

coniugiis uento grauidæ (mirabile dictu) 275

saxa per et scopulos et depressas conuallis

diffugiunt, non, Eure, tuos neque solis ad ortus,

in Borean Caurumque, aut unde nigerrimus Auster

nascitur et pluuio contristat frigore cælum.

hic demum, hippomanes uero quod nomine dicunt 280

pastores, lentum destillat ab inguine uirus,

hippomanes, quod sæpe malæ legere nouercæ

miscueruntque herbas et non innoxia uerba.

     Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,

singula dum capti circumuectamur amore. 285

hoc satis armentis: superat pars altera curæ,

lanigeros agitare greges hirtasque capellas;

hic labor, hinc laudem fortes sperate coloni.

nec sum animi dubius uerbis ea uincere magnum

quam sit et angustis hunc addere rebus honorem; 290

sed me Parnasi deserta per ardua dulcis

raptat amor; iuuat ire iugis, qua nulla priorum

Castaliam molli deuertitur orbita cliuo.

nunc, ueneranda Pales, magno nunc ore sonandum.

     Incipiens stabulis edico in mollibus herbam 295

carpere ouis, dum mox frondosa reducitur æstas,

et multa duram stipula filicumque maniplis

sternere subter humum, glacies ne frigida lædat

molle pecus scabiemque ferat turpisque podagras.

post hinc digressus iubeo frondentia capris 300

arbuta sufficere et fluuios præbere recentis,

et stabula a uentis hiberno opponere soli

ad medium conuersa diem, cum frigidus olim

iam cadit extremoque inrorat Aquarius anno.

hæ quoque non cura nobis leuiore tuendæ, 305

nec minor usus erit, quamuis Milesia magno

uellera mutentur Tyrios incocta rubores.

densior hinc suboles, hinc largi copia lactis;

quam magis exhausto spumauerit ubere mulctra,

læta magis pressis manabunt flumina mammis. 310

nec minus interea barbas incanaque menta

Cinyphii tondent hirci sætasque comantis

usum in castrorum et miseris uelamina nautis.

pascuntur uero siluas et summa Lycæi,

horrentisque rubos et amantis ardua dumos, 315

atque ipsæ memores redeunt in tecta suosque

ducunt et grauido superant uix ubere limen.

ergo omni studio glaciem uentosque niualis,

quo minor est illis curæ mortalis egestas,

auertes, uictumque feres et uirgea lætus 320

pabula, nec tota claudes fænilia bruma.

     At uero Zephyris cum læta uocantibus æstas

in saltus utrumque gregem atque in pascua mittet,

Luciferi primo cum sidere frigida rura

carpamus, dum mane nouum, dum gramina canent, 325

et ros in tenera pecori gratissimus herba.

inde ubi quarta sitim cæli collegerit hora

et cantu querulæ rumpent arbusta cicadæ,

ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo

currentem ilignis potare canalibus undam; 330

æstibus at mediis umbrosam exquirere uallem,

sicubi magna Iouis antiquo robore quercus

ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum

ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra;

tum tenuis dare rursus aquas et pascere rursus 335

solis ad occasum, cum frigidus aera Vesper

temperat, et saltus reficit iam roscida luna,

litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi.

     Quid tibi pastores Libyæ, quid pascua uersu

prosequar et raris habitata mapalia tectis?340

sæpe diem noctemque et totum ex ordine mensem

pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis

hospitiis: tantum campi iacet. omnia secum

armentarius Afer agit, tectumque laremque

armaque Amyclæumque canem Cressamque pharetram; 345

non secus ac patriis acer Romanus in armis

iniusto sub fasce uiam cum carpit, et hosti

ante exspectatum positis stat in agmine castris.

     At non qua Scythiæ gentes Mæotiaque unda,

turbidus et torquens flauentis Hister harenas, 350

quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem.

illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullæ

aut herbæ campo apparent aut arbore frondes;

sed iacet aggeribus niueis informis et alto

terra gelu late septemque adsurgit in ulnas. 355

semper hiems, semper spirantes frigora Cauri;

tum Sol pallentis haud umquam discutit umbras,

nec cum inuectus equis altum petit æthera, nec cum

præcipitem Oceani rubro lauit æquore currum.

concrescunt subitæ currenti in flumine crustæ, 360

undaque iam tergo ferratos sustinet orbis,

puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris;

aeraque dissiliunt uulgo, uestesque rigescunt

indutæ, cæduntque securibus umida uina,

et totæ solidam in glaciem uertere lacunæ, 365

stiriaque impexis induruit horrida barbis.

interea toto non setius aere ningit:

intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis

corpora magna boum, confertoque agmine cerui

torpent mole noua et summis uix cornibus exstant. 370

hos non immissis canibus, non cassibus ullis

puniceæue agitant pauidos formidine pennæ,

sed frustra oppositum trudentis pectore montem

comminus obtruncant ferro grauiterque rudentis

cædunt et magno læti clamore reportant. 375

ipsi in defossis specubus secura sub alta

otia agunt terra, congestaque robora totasque

aduoluere focis ulmos ignique dedere.

hic noctem ludo ducunt, et pocula læti

fermento atque acidis imitantur uitea sorbis. 380

talis Hyperboreo Septem subiecta trioni

gens effrena uirum Riphæo tunditur Euro

et pecudum fuluis uelatur corpora sætis.

     Si tibi lanitium curæ, primum aspera silua

lappæque tribolique absint; fuge pabula læta; 385

continuoque greges uillis lege mollibus albos.

illum autem, quamuis aries sit candidus ipse,

nigra subest udo tantum cui lingua palato,

reice, ne maculis infuscet uellera pullis

nascentum, plenoque alium circumspice campo. 390

munere sic niueo lanæ, si credere dignum est,

Pan deus Arcadiæ captam te, Luna, fefellit

in nemora alta uocans; nec tu aspernata uocantem.

     At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis

ipse manu salsasque ferat præsepibus herbas: 395

hinc et amant fluuios magis, et magis ubera tendunt

et salis occultum referunt in lacte saporem.

multi etiam excretos prohibent a matribus hædos,

primaque ferratis præfigunt ora capistris.

quod surgente die mulsere horisque diurnis, 400

nocte premunt; quod iam tenebris et sole cadente,

sub lucem: exportant calathis (adit oppida pastor),

aut parco sale contingunt hiemique reponunt.

     Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una

uelocis Spartæ catulos acremque Molossum 405

pasce sero pingui. numquam custodibus illis

nocturnum stabulis furem incursusque luporum

aut impacatos a tergo horrebis Hiberos.

sæpe etiam cursu timidos agitabis onagros,

et canibus leporem, canibus uenabere dammas; 410

sæpe uolutabris pulsos siluestribus apros

latratu turbabis agens, montisque per altos

ingentem clamore premes ad retia ceruum.

     Disce et odoratam stabulis accendere cedrum

galbaneoque agitare grauis nidore chelydros. 415

sæpe sub immotis præsepibus aut mala tactu

uipera delituit cælumque exterrita fugit,

aut tecto adsuetus coluber succedere et umbræ

(pestis acerba boum) pecorique aspergere uirus

fouit humum. cape saxa manu, cape robora, pastor, 420

tollentemque minas et sibila colla tumentem

deice! iamque fuga timidum caput abdidit alte,

cum medii nexus extremæque agmina caudæ

soluuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbis.

est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis 425

squamea conuoluens sublato pectore terga

atque notis longam maculosus grandibus aluum,

qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus et dum

uere madent udo terræ ac pluuialibus Austris,

stagna colit ripisque habitans hic piscibus atram 430

improbus ingluuiem ranisque loquacibus explet;

postquam exusta palus terræque ardore dehiscunt,

exsilit in siccum, et flammantia lumina torquens

sæuit agris asperque siti atque exterritus æstu.

ne mihi tum mollis sub diuo carpere somnos 435

neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas,

cum positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta

uoluitur, aut catulos tectis aut oua relinquens,

arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis.

     Morborum quoque te causas et signa docebo. 440

turpis ouis temptat scabies, ubi frigidus imber

altius ad uiuum persedit et horrida cano

bruma gelu, uel cum tonsis inlotus adhæsit

sudor, et hirsuti secuerunt corpora uepres.

dulcibus idcirco fluuiis pecus omne magistri 445

perfundunt, udisque aries in gurgite uillis

mersatur, missusque secundo defluit amni;

aut tonsum tristi contingunt corpus amurca

et spumas miscent argenti uiuaque sulpura

Idæasque pices et pinguis unguine ceras 450

scillamque elleborosque grauis nigrumque bitumen.

non tamen ulla magis præsens fortuna laborum est

quam si quis ferro potuit rescindere summum

ulceris os: alitur uitium uiuitque tegendo,

dum medicas adhibere manus ad uulnera pastor 455

abnegat et meliora deos sedet omina poscens.

quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa

cum furit atque artus depascitur arida febris,

profuit incensos æstus auertere et inter

ima ferire pedis salientem sanguine uenam, 460

Bisaltæ quo more solent acerque Gelonus,

cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum,

et lac concretum cum sanguine potat equino.

quam procul aut molli succedere sæpius umbræ

uideris aut summas carpentem ignauius herbas 465

extremamque sequi, aut medio procumbere campo

pascentem et seræ solam decedere nocti—

continuo culpam ferro compesce, priusquam

dira per incautum serpant contagia uulgus.

non tam creber agens hiemem ruit æquore turbo 470

quam multæ pecudum pestes. nec singula morbi

corpora corripiunt, sed tota æstiua repente,

spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem.

tum sciat, ærias Alpis et Norica si quis

castella in tumulis et Iapydis arua Timaui 475

nunc quoque post tanto uideat, desertaque regna

pastorum et longe saltus lateque uacantis.

     Hic quondam morbo cæli miseranda coorta est

tempestas totoque autumni incanduit æstu

et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, 480

corrupitque lacus, infecit pabula tabo.

nec uia mortis erat simplex; sed ubi ignea uenis

omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,

rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se

ossa minutatim morbo conlapsa trahebat. 485

sæpe in honore deum medio stans hostia ad aram,

lanea dum niuea circumdatur infula uitta,

inter cunctantis cecidit moribunda ministros;

aut si quam ferro mactauerat ante sacerdos,

inde neque impositis ardent altaria fibris, 490

nec responsa potest consultus reddere uates,

ac uix suppositi tinguntur sanguine cultri

summaque ieiuna sanie infuscatur harena.

hinc lætis uituli uulgo moriuntur in herbis

et dulcis animas plena ad præsepia reddunt; 495

hinc canibus blandis rabies uenit, et quatit ægros

tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.

labitur infelix studiorum atque immemor herbæ

uictor equus fontisque auertitur et pede terram

crebra ferit; demissæ aures, incertus ibidem 500

sudor et ille quidem morituris frigidus; aret

pellis et ad tactum tractanti dura resistit.

hæc ante exitium primis dant signa diebus:

sin in processu cœpit crudescere morbus,

tum uero ardentes oculi atque attractus ab alto 505

spiritus, interdum gemitu grauis, imaque longo

ilia singultu tendunt, it naribus ater

sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.

profuit inserto latices infundere cornu

Lenæos; ea uisa salus morientibus una. 510

mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti

ardebant, ipsique suos iam morte sub ægra

(di meliora piis, erroremque hostibus illum!)

discissos nudis laniabant dentibus artus.

ecce autem duro fumans sub uomere taurus 515

concidit et mixtum spumis uomit ore cruorem

extremosque ciet gemitus. it tristis arator

mærentem abiungens fraterna morte iuuencum,

atque opere in medio defixa reliquit aratra.

non umbræ altorum nemorum, non mollia possunt 520

prata mouere animum, non qui per saxa uolutus

purior electro campum petit amnis; at ima

soluuntur latera, atque oculos stupor urget inertis

ad terramque fluit deuexo pondere ceruix.

quid labor aut benefacta iuuant? quid uomere terras 525

inuertisse grauis? atqui non Massica Bacchi

munera, non illis epulæ nocuere repostæ:

frondibus et uictu pascuntur simplicis herbæ,

pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu

flumina, nec somnos abrumpit cura salubris. 530

tempore non alio dicunt regionibus illis

quæsitas ad sacra boues Iunonis et uris

imparibus ductos alta ad donaria currus.

ergo ægre rastris terram rimantur, et ipsis

unguibus infodiunt fruges, montisque per altos 535

contenta ceruice trahunt stridentia plaustra.

non lupus insidias explorat ouilia circum

nec gregibus nocturnus obambulat: acrior illum

cura domat; timidi dammæ ceruique fugaces

nunc interque canes et circum tecta uagantur. 540

iam maris immensi prolem et genus omne natantum

litore in extremo ceu naufraga corpora fluctus

proluit; insolitæ fugiunt in flumina phocæ.

interit et curuis frustra defensa latebris

uipera et attoniti squamis astantibus hydri. 545

ipsis est aer auibus non æquus, et illæ

præcipites alta uitam sub nube relinquunt.

præterea iam nec mutari pabula refert,

quæsitæque nocent artes; cessere magistri,

Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus. 550

sæuit et in lucem Stygiis emissa tenebris

pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque,

inque dies auidum surgens caput altius effert.

balatu pecorum et crebris mugitibus amnes

arentesque sonant ripæ collesque supini. 555

iamque cateruatim dat stragem atque aggerat ipsis

in stabulis turpi dilapsa cadauera tabo,

donec humo tegere ac foueis abscondere discunt.

nam neque erat coriis usus, nec uiscera quisquam

aut undis abolere potest aut uincere flamma; 560

ne tondere quidem morbo inluuieque peresa

uellera nec telas possunt attingere putris;

uerum etiam inuisos si quis temptarat amictus,

ardentes papulæ atque immundus olentia sudor

membra sequebatur, nec longo deinde moranti 565

tempore contactos artus sacer ignis edebat.