ÆNEIDOS LIBER SEPTIMUS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER SEPTIMUS

Tu quoque litoribus nostris, Æneia nutrix,

æternam moriens famam, Caieta, dedisti;

et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen

Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

At pius exsequiis Æneas rite solutis, 5

aggere composito tumuli, postquam alta quierunt

æquora, tendit iter velis portumque relinquit.

aspirant auræ in noctem nec candida cursus

luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.

proxima Circææ raduntur litora terræ, 10

dives inaccessos ubi Solis filia lucos

adsiduo resonat cantu, tectisque superbis

urit odoratam nocturna in lumina cedrum

arguto tenuis percurrens pectine telas.

hinc exaudiri gemitus iræque leonum 15

vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,

sætigerique sues atque in præsepibus ursi

sævire ac formæ magnorum ululare luporum,

quos hominum ex facie dea sæva potentibus herbis

induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20

quæ ne monstra pii paterentur talia Troes

delati in portus neu litora dira subirent,

Neptunus ventis implevit vela secundis,

atque fugam dedit et præter vada fervida vexit.

Iamque rubescebat radiis mare et æthere ab alto 25

Aurora in roseis fulgebat lutea bigis,

cum venti posuere omnisque repente resedit

flatus, et in lento luctantur marmore tonsæ.

atque hic Æneas ingentem ex æquore lucum

prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amœno 30

verticibus rapidis et multa flavus harena

in mare prorumpit. variæ circumque supraque

adsuetæ ripis volucres et fluminis alveo

æthera mulcebant cantu lucoque volabant.

flectere iter sociis terræque advertere proras 35

imperat et lætus fluvio succedit opaco.

Nunc age, qui reges, Erato, quæ tempora, rerum

quis Latio antiquo fuerit status, advena classem

cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,

expediam, et primæ revocabo exordia pugnæ. 40

tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bella,

dicam acies actosque animis in funera reges,

Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam

Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo,

maius opus moveo. 45

Rex arva Latinus et urbes

iam senior longa placidas in pace regebat.

hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica

accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem

te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.

filius huic fato divum prolesque virilis 50

nulla fuit, primaque oriens erepta iuventa est.

sola domum et tantas servabat filia sedes

iam matura viro, iam plenis nubilis annis.

multi illam magno e Latio totaque petebant

Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis 55

Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx

adiungi generum miro properabat amore;

sed variis portenta deum terroribus obstant.

laurus erat tecti medio in penetralibus altis

sacra comam multosque metu servata per annos, 60

quam pater inventam, primas cum conderet arces,

ipse ferebatur Phœbo sacrasse Latinus,

Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.

huius apes summum densæ (mirabile dictu)

stridore ingenti liquidum trans æthera vectæ 65

obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis

examen subitum ramo frondente pependit.

continuo vates 'externum cernimus' inquit

'adventare virum et partis petere agmen easdem

partibus ex isdem et summa dominarier arce.' 70

præterea, castis adolet dum altaria tædis,

et iuxta genitorem astat Lavinia virgo,

visa (nefas) longis comprendere crinibus ignem

atque omnem ornatum flamma crepitante cremari,

regalisque accensa comas, accensa coronam 75

insignem gemmis; tum fumida lumine fuluo

involvi ac totis Volcanum spargere tectis.

id vero horrendum ac visu mirabile ferri:

namque fore inlustrem fama fatisque canebant

ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 80

At rex sollicitus monstris oracula Fauni,

fatidici genitoris, adit lucosque sub alta

consulit Albunea, nemorum quæ maxima sacro

fonte sonat sævamque exhalat opaca mephitim.

hinc Italæ gentes omnisque Oenotria tellus 85

in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos

cum tulit et cæsarum ovium sub nocte silenti

pellibus incubuit stratis somnosque petivit,

multa modis simulacra videt volitantia miris

et varias audit voces fruiturque deorum 90

conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.

hic et tum pater ipse petens responsa Latinus

centum lanigeras mactabat rite bidentis,

atque harum effultus tergo stratisque iacebat

velleribus: subita ex alto vox reddita luco est: 95

'ne pete conubiis natam sociare Latinis,

o mea progenies, thalamis neu crede paratis;

externi venient generi, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes

omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100

aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'

hæc responsa patris Fauni monitusque silenti

nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,

sed circum late volitans iam Fama per urbes

Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes 105

gramineo ripæ religavit ab aggere classem.

Æneas primique duces et pulcher Iulus

corpora sub ramis deponunt arboris altæ,

instituuntque dapes et adorea liba per herbam

subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) 110

et Cereale solum pomis agrestibus augent.

consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus

exiguam in Cererem penuria adegit edendi,

et violare manu malisque audacibus orbem

fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 115

'heus, etiam mensas consumimus?' inquit Iulus,

nec plura, adludens. ea vox audita laborum

prima tulit finem, primamque loquentis ab ore

eripuit pater ac stupefactus numine pressit.

continuo 'salve fatis mihi debita tellus 120

vosque' ait 'o fidi Troiæ salvete penates:

hic domus, hæc patria est. genitor mihi talia namque

(nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:

"cum te, nate, fames ignota ad litora vectum

accisis coget dapibus consumere mensas, 125

tum sperare domos defessus, ibique memento

prima locare manu molirique aggere tecta."

hæc erat illa fames, hæc nos suprema manebat

exitiis positura modum.

quare agite et primo læti cum lumine solis 130

quæ loca, quive habeant homines, ubi mœnia gentis,

vestigemus et a portu diversa petamus.

nunc pateras libate Iovi precibusque vocate

Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'

Sic deinde effatus frondenti tempora ramo 135

implicat et geniumque loci primamque deorum

Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur

flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa

Idæumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem

invocat, et duplicis cæloque Ereboque parentis. 140

hic pater omnipotens ter cælo clarus ab alto

intonuit, radiisque ardentem lucis et auro

ipse manu quatiens ostendit ab æthere nubem.

diditur hic subito Troiana per agmina rumor

advenisse diem quo debita mœnia condant. 145

certatim instaurant epulas atque omine magno

crateras læti statuunt et vina coronant.

Postera cum prima lustrabat lampade terras

orta dies, urbem et finis et litora gentis

diversi explorant: hæc fontis stagna Numici, 150

hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.

tum satus Anchisa delectos ordine ab omni

centum oratores augusta ad mœnia regis

ire iubet, ramis velatos Palladis omnis,

donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris. 155

haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur

passibus. ipse humili designat mœnia fossa

moliturque locum, primasque in litore sedes

castrorum in morem pinnis atque aggere cingit.

iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum 160

ardua cernebant iuvenes muroque subibant.

ante urbem pueri et primævo flore iuventus

exercentur equis domitantque in pulvere currus,

aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis

spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: 165

cum prævectus equo longævi regis ad auris

nuntius ingentis ignota in veste reportat

advenisse viros. ille intra tecta vocari

imperat et solio medius consedit avito.

Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis 170

urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,

horrendum silvis et religione parentum.

hic sceptra accipere et primos attollere fascis

regibus omen erat; hoc illis curia templum,

hæ sacris sedes epulis; hic ariete cæso 175

perpetuis soliti patres considere mensis.

quin etiam veterum effigies ex ordine avorum

antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus

vitisator curvam servans sub imagine falcem,

Saturnusque senex Ianique bifrontis imago 180

vestibulo astabant, aliique ab origine reges,

Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi.

multaque præterea sacris in postibus arma,

captiui pendent currus curvæque secures

et cristæ capitum et portarum ingentia claustra 185

spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.

ipse Quirinali lituo parvaque sedebat

succinctus trabea lævaque ancile gerebat

Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx

aurea percussum virga versumque venenis 190

fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.

Tali intus templo divum patriaque Latinus

sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,

atque hæc ingressis placido prior edidit ore:

'dicite, Dardanidæ (neque enim nescimus et urbem 195

et genus, auditique advertitis æquore cursum),

quid petitis? quæ causa rates aut cuius egentis

litus ad Ausonium tot per vada cærula vexit?

sive errore viæ seu tempestatibus acti,

qualia multa mari nautæ patiuntur in alto, 200

fluminis intrastis ripas portuque sedetis,

ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos

Saturni gentem haud vinclo nec legibus æquam,

sponte sua veterisque dei se more tenentem.

atque equidem memini (fama est obscurior annis) 205

Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris

Dardanus Idæas Phrygiæ penetrarit ad urbes

Threiciamque Samum, quæ nunc Samothracia fertur.

hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum

aurea nunc solio stellantis regia cæli 210

accipit et numerum divorum altaribus auget.'

Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus:

'rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos

atra subegit hiems vestris succedere terris,

nec sidus regione viæ litusve fefellit: 215

consilio hanc omnes animisque volentibus urbem

adferimur pulsi regnis, quæ maxima quondam

extremo veniens sol aspiciebat Olympo.

ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes

gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema: 220

Troius Æneas tua nos ad limina misit.

quanta per Idæos sævis effusa Mycenis

tempestas ierit campos, quibus actus uterque

Europæ atque Asiæ fatis concurrerit orbis,

audiit et si quem tellus extrema refuso 225

summovet Oceano et si quem extenta plagarum

quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.

diluvio ex illo tot vasta per æquora vecti

dis sedem exiguam patriis litusque rogamus

innocuum et cunctis undamque auramque patentem. 230

non erimus regno indecores, nec vestra feretur

fama levis tantique abolescet gratia facti,

nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.

fata per Æneæ iuro dextramque potentem,

sive fide seu quis bello est expertus et armis: 235

multi nos populi, multæ (ne temne, quod ultro

præferimus manibus vittas ac verba precantia)

et petiere sibi et volvere adiungere gentes;

sed nos fata deum vestras exquirere terras

imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus, 240

huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo

Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.

dat tibi præterea fortunæ parva prioris

munera, reliquias Troia ex ardente receptas.

hoc pater Anchises auro libabat ad aras, 245

hoc Priami gestamen erat cum iura vocatis

more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras

Iliadumque labor vestes.'

Talibus Ilionei dictis defixa Latinus

obtutu tenet ora soloque immobilis hæret, 250

intentos volvens oculos. nec purpura regem

picta movet nec sceptra movent Priameia tantum

quantum in conubio natæ thalamoque moratur,

et veteris Fauni voluit sub pectore sortem:

hunc illum fatis externa ab sede profectum 255

portendi generum paribusque in regna vocari

auspiciis, huic progeniem virtute futuram

egregiam et totum quæ viribus occupet orbem.

tandem lætus ait: 'di nostra incepta secundent

auguriumque suum! dabitur, Troiane, quod optas. 260

munera nec sperno: non vobis rege Latino

divitis uber agri Troiæve opulentia deerit.

ipse modo Æneas, nostri si tanta cupido est,

si iungi hospitio properat sociusque vocari,

adveniat, vultus neve exhorrescat amicos: 265

pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

vos contra regi mea nunc mandata referte:

est mihi nata, viro gentis quam iungere nostræ

non patrio ex adyto sortes, non plurima cælo

monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, 270

hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata

et reor et, si quid veri mens augurat, opto.'

hæc effatus equos numero pater eligit omni

(stabant ter centum nitidi in præsepibus altis); 275

omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci

instratos ostro alipedes pictisque tapetis

(aurea pectoribus demissa monilia pendent,

tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum),

absenti Æneæ currum geminosque iugalis 280

semine ab ætherio spirantis naribus ignem,

illorum de gente patri quos dædala Circe

supposita de matre nothos furata creavit.

talibus Æneadæ donis dictisque Latini

sublimes in equis redeunt pacemque reportant. 285

Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis

sæva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat,

et lætum Ænean classemque ex æthere longe

Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.

moliri iam tecta videt, iam fidere terræ, 290

deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.

tum quassans caput hæc effundit pectore dicta:

'heu stirpem invisam et fatis contraria nostris

fata Phrygum! num Sigeis occumbere campis,

num capti potuere capi? num incensa cremavit 295

Troia viros? medias acies mediosque per ignis

invenere viam. at, credo, mea numina tandem

fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi.

quin etiam patria excussos infesta per undas

ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. 300

absumptæ in Teucros vires cælique marisque.

quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis

profuit? optato conduntur Thybridis alveo

securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem

immanem Lapithum valuit, concessit in iras 305

ipse deum antiquam genitor Calydona Dianæ,

quod scelus aut Lapithas tantum aut Calydona merentem?

ast ego, magna Iovis coniunx, nil linquere inausum

quæ potui infelix, quæ memet in omnia verti,

vincor ab Ænea. quod si mea numina non sunt 310

magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est:

flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.

non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,

atque immota manet fatis Lavinia coniunx:

at trahere atque moras tantis licet addere rebus, 315

at licet amborum populos exscindere regum.

hac gener atque socer coeant mercede suorum:

sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,

et Bellona manet te pronuba. nec face tantum

Cisseis prægnas ignis enixa iugalis; 320

quin idem Veneri partus suus et Paris alter,

funestæque iterum recidiva in Pergama tædæ.'

Hæc ubi dicta dedit, terras horrenda petivit;

luctificam Allecto dirarum ab sede dearum

infernisque ciet tenebris, cui tristia bella 325

iræque insidiæque et crimina noxia cordi.

odit et ipse pater Pluton, odere sorores

Tartareæ monstrum: tot sese vertit in ora,

tam sævæ facies, tot pullulat atra colubris.

quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur: 330

'hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,

hanc operam, ne noster honos infractave cedat

fama loco, neu conubiis ambire Latinum

Æneadæ possint Italosve obsidere finis.

tu potes unanimos armare in prœlia fratres 335

atque odiis versare domos, tu verbera tectis

funereasque inferre faces, tibi nomina mille,

mille nocendi artes. fecundum concute pectus,

dissice compositam pacem, sere crimina belli;

arma velit poscatque simul rapiatque iuventus.' 340

Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis

principio Latium et Laurentis tecta tyranni

celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatæ,

quam super adventu Teucrum Turnique hymenæis

femineæ ardentem curæque iræque coquebant. 345

huic dea cæruleis unum de crinibus anguem

conicit, inque sinum præcordia ad intima subdit,

quo furibunda domum monstro permisceat omnem.

ille inter vestis et levia pectora lapsus

volvitur attactu nullo, fallitque furentem 350

vipeream inspirans animam; fit tortile collo

aurum ingens coluber, fit longæ tænia vittæ

innectitque comas et membris lubricus errat.

ac dum prima lues udo sublapsa veneno

pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem 355

necdum animus toto percepit pectore flammam,

mollius et solito matrum de more locuta est,

multa super natæ lacrimans Phrygiisque hymenæis:

'exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,

o genitor, nec te miseret natæque tuique? 360

nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet

perfidus alta petens abducta virgine prædo?

at non sic Phrygius penetrat Lacedæmona pastor,

Ledæamque Helenam Troianas vexit ad urbes?

quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum 365

et consanguineo totiens data dextera Turno?

si gener externa petitur de gente Latinis,

idque sedet, Faunique premunt te iussa parentis,

omnem equidem sceptris terram quæ libera nostris

dissidet externam reor et sic dicere divos. 370

et Turno, si prima domus repetatur origo,

Inachus Acrisiusque patres mediæque Mycenæ.'

His ubi nequiquam dictis experta Latinum

contra stare videt, penitusque in viscera lapsum

serpentis furiale malum totamque pererrat, 375

tum vero infelix ingentibus excita monstris

immensam sine more furit lymphata per urbem.

ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,

quem pueri magno in gyro vacua atria circum

intenti ludo exercent—ille actus habena 380

curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra

impubesque manus mirata volubile buxum;

dant animos plagæ: non cursu segnior illo

per medias urbes agitur populosque ferocis.

quin etiam in silvas simulato numine Bacchi 385

maius adorta nefas maioremque orsa furorem

evolat et natam frondosis montibus abdit,

quo thalamum eripiat Teucris tædasque moretur,

euhoe Bacche fremens, solum te virgine dignum

vociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos, 390

te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.

fama volat, furiisque accensas pectore matres

idem omnis simul ardor agit nova quærere tecta.

deseruere domos, ventis dant colla comasque;

ast aliæ tremulis ululatibus æthera complent 395

pampineasque gerunt incinctæ pellibus hastas.

ipsa inter medias flagrantem fervida pinum

sustinet ac natæ Turnique canit hymenæos

sanguineam torquens aciem, torvumque repente

clamat: 'io matres, audite, ubi quæque, Latinæ: 400

si qua piis animis manet infelicis Amatæ

gratia, si iuris materni cura remordet,

solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.'

talem inter silvas, inter deserta ferarum

reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. 405

Postquam visa satis primos acuisse furores

consiliumque omnemque domum vertisse Latini,

protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis

audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem

Acrisioneis Danæ fundasse colonis 410

præcipiti delata Noto. locus Ardea quondam

dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen,

sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis

iam mediam nigra carpebat nocte quietem.

Allecto toruam faciem et furialia membra 415

exuit, in vultus sese transformat anilis

et frontem obscenam rugis arat, induit albos

cum vitta crinis, tum ramum innectit olivæ;

fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos,

et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert: 420

'Turne, tot incassum fusos patiere labores,

et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?

rex tibi coniugium et quæsitas sanguine dotes

abnegat, externusque in regnum quæritur heres.

i nunc, ingratis offer te, inrise, periclis; 425

Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos.

hæc adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,

ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.

quare age et armari pubem portisque moveri

lætus in arva para, et Phrygios qui flumine pulchro 430

consedere duces pictasque exure carinas.

cælestum vis magna iubet. rex ipse Latinus,

ni dare coniugium et dicto parere fatetur,

sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'

Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim 435

ore refert: 'classis invectas Thybridis undam

non, ut rere, meas effugit nuntius auris;

ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno

immemor est nostri.

sed te victa situ verique effeta senectus, 440

o mater, curis nequiquam exercet, et arma

regum inter falsa vatem formidine ludit.

cura tibi divum effigies et templa tueri;

bella viri pacemque gerent quis bella gerenda.'

Talibus Allecto dictis exarsit in iras. 445

at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,

deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris

tantaque se facies aperit; tum flammea torquens

lumina cunctantem et quærentem dicere plura

reppulit, et geminos erexit crinibus anguis, 450

verberaque insonuit rabidoque hæc addidit ore:

'en ego victa situ, quam veri effeta senectus

arma inter regum falsa formidine ludit.

respice ad hæc: adsum dirarum ab sede sororum,

bella manu letumque gero.' 455

sic effata facem iuveni coniecit et atro

lumine fumantis fixit sub pectore tædas.

olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus

perfundit toto proruptus corpore sudor.

arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; 460

sævit amor ferri et scelerata insania belli,

ira super: magno veluti cum flamma sonore

virgea suggeritur costis undantis æni

exsultantque æstu latices, furit intus aquai

fumidus atque alte spumis exuberat amnis, 465

nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.

ergo iter ad regem polluta pace Latinum

indicit primis iuvenum et iubet arma parari,

tutari Italiam, detrudere finibus hostem;

se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 470

hæc ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,

certatim sese Rutuli exhortantur in arma.

hunc decus egregium formæ movet atque iuventæ,

hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, 475

Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,

arte nova, speculata locum, quo litore pulcher

insidiis cursuque feras agitabat Iulus.

hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo

obicit et noto naris contingit odore, 480

ut cervum ardentes agerent; quæ prima laborum

causa fuit belloque animos accendit agrestis.

cervus erat forma præstanti et cornibus ingens,

Tyrrhidæ pueri quem matris ab ubere raptum

nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent 485

armenta et late custodia credita campi.

adsuetum imperiis soror omni Silvia cura

mollibus intexens ornabat cornua sertis,

pectebatque ferum puroque in fonte lauabat.

ille manum patiens mensæque adsuetus erili 490

errabat silvis rursusque ad limina nota

ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.

hunc procul errantem rabidæ venantis Iuli

commovere canes, fluvio cum forte secundo

deflueret ripaque æstus viridante levaret. 495

ipse etiam eximiæ laudis succensus amore

Ascanius curvo derexit spicula cornu;

nec dextræ erranti deus afuit, actaque multo

perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.

saucius at quadripes nota intra tecta refugit 500

successitque gemens stabulis, questuque cruentus

atque imploranti similis tectum omne replebat.

Silvia prima soror palmis percussa lacertos

auxilium vocat et duros conclamat agrestis.

olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) 505

improvisi adsunt, hic torre armatus obusto,

stipitis hic gravidi nodis; quod cuique repertum

rimanti telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus,

quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis

scindebat rapta spirans immane securi. 510

At sæva e speculis tempus dea nacta nocendi

ardua tecta petit stabuli et de culmine summo

pastorale canit signum cornuque recurvo

Tartaream intendit vocem, qua protinus omne

contremuit nemus et silvæ insonuere profundæ; 515

audiit et Triviæ longe lacus, audiit amnis

sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini,

et trepidæ matres pressere ad pectora natos.

tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum

dira dedit, raptis concurrunt undique telis 520

indomiti agricolæ, nec non et Troia pubes

Ascanio auxilium castris effundit apertis.

derexere acies. non iam certamine agresti

stipitibus duris agitur sudibusve præustis,

sed ferro ancipiti decernunt atraque late 525

horrescit strictis seges ensibus, æraque fulgent

sole lacessita et lucem sub nubila iactant:

fluctus uti primo cœpit cum albescere vento,

paulatim sese tollit mare et altius undas

erigit, inde imo consurgit ad æthera fundo. 530

hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,

natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,

sternitur; hæsit enim sub gutture vulnus et udæ

vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.

corpora multa virum circa seniorque Galæsus, 535

dum paci medium se offert, iustissimus unus

qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:

quinque greges illi balantum, quina redibant

armenta, et terram centum vertebat aratris.

Atque ea per campos æquo dum Marte geruntur, 540

promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum

imbuit et primæ commisit funera pugnæ,

deserit Hesperiam et cæli conversa per auras

Iunonem victrix adfatur voce superba:

'en, perfecta tibi bello discordia tristi; 545

dic in amicitiam coeant et fœdera iungant.

quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros,

hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:

finitimas in bella feram rumoribus urbes,

accendamque animos insani Martis amore 550

undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.'

tum contra Iuno: 'terrorum et fraudis abunde est:

stant belli causæ, pugnatur comminus armis,

quæ fors prima dedit sanguis novus imbuit arma.

talia coniugia et talis celebrent hymenæos 555

egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.

te super ætherias errare licentius auras

haud pater ille velit, summi regnator Olympi.

cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est,

ipsa regam.' talis dederat Saturnia voces; 560

illa autem attollit stridentis anguibus alas

Cocytique petit sedem supera ardua linquens.

est locus Italiæ medio sub montibus altis,

nobilis et fama multis memoratus in oris,

Amsancti valles; densis hunc frondibus atrum 565

urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus

dat sonitum saxis et torto vertice torrens.

hic specus horrendum et sævi spiracula Ditis

monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago

pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, 570

invisum numen, terras cælumque levabat.

Nec minus interea extremam Saturnia bello

imponit regina manum. ruit omnis in urbem

pastorum ex acie numerus, cæsosque reportant

Almonem puerum fœdatique ora Galæsi, 575

implorantque deos obtestanturque Latinum.

Turnus adest medioque in crimine cædis et igni

terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari,

stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.

tum quorum attonitæ Baccho nemora avia matres 580

insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatæ)

undique collecti coeunt Martemque fatigant.

ilicet infandum cuncti contra omina bellum,

contra fata deum perverso numine poscunt.

certatim regis circumstant tecta Latini; 585

ille velut pelago rupes immota resistit,

ut pelagi rupes magno veniente fragore,

quæ sese multis circum latrantibus undis

mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum

saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. 590

verum ubi nulla datur cæcum exsuperare potestas

consilium, et sævæ nutu Iunonis eunt res,

multa deos aurasque pater testatus inanis

'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella!

ipsi has sacrilego pendetis sanguine pœnas, 595

o miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit

supplicium, votisque deos venerabere seris.

nam mihi parta quies, omnisque in limine portus

funere felici spolior.' nec plura locutus

sæpsit se tectis rerumque reliquit habenas. 600

Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes

Albanæ coluere sacrum, nunc maxima rerum

Roma colit, cum prima movent in prœlia Martem,

sive Getis inferre manu lacrimabile bellum

Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos 605

Auroramque sequi Parthosque reposcere signa:

sunt geminæ Belli portæ (sic nomine dicunt)

religione sacræ et sævi formidine Martis;

centum ærei claudunt vectes æternaque ferri

robora, nec custos absistit limine Ianus. 610

has, ubi certa sedet patribus sententia pugnæ,

ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino

insignis reserat stridentia limina consul,

ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,

æreaque adsensu conspirant cornua rauco. 615

hoc et tum Æneadis indicere bella Latinus

more iubebatur tristisque recludere portas.

abstinuit tactu pater aversusque refugit

fœda ministeria, et cæcis se condidit umbris.

tum regina deum cælo delapsa morantis 620

impulit ipsa manu portas, et cardine verso

Belli ferratos rumpit Saturnia postis.

ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante;

pars pedes ire parat campis, pars arduus altis

pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt. 625

pars levis clipeos et spicula lucida tergent

arvina pingui subiguntque in cote securis;

signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum.

quinque adeo magnæ positis incudibus urbes

tela novant, Atina potens Tiburque superbum, 630

Ardea Crustumerique et turrigeræ Antemnæ.

tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas

umbonum cratis; alii thoracas ænos

aut levis ocreas lento ducunt argento;

vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri 635

cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis.

classica iamque sonant, it bello tessera signum;

hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis

ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem

loricam induitur fidoque accingitur ense. 640

Pandite nunc Helicona, deæ, cantusque movete,

qui bello exciti reges, quæ quemque secutæ

complerint campos acies, quibus Itala iam tum

floruerit terra alma viris, quibus arserit armis;

et meministis enim, divæ, et memorare potestis; 645

ad nos vix tenuis famæ perlabitur aura.

Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris

contemptor divum Mezentius agminaque armat.

filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter

non fuit excepto Laurentis corpore Turni; 650

Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,

ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos

mille viros, dignus patriis qui lætior esset

imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

Post hos insignem palma per gramina currum 655

victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro

pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum

centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram;

collis Aventini silva quem Rhea sacerdos

furtivum partu sub luminis edidit oras, 660

mixta deo mulier, postquam Laurentia victor

Geryone exstincto Tirynthius attigit arva,

Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.

pila manu sævosque gerunt in bella dolones,

et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. 665

ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,

terribili impexum sæta cum dentibus albis

indutus capiti, sic regia tecta subibat,

horridus Herculeoque umeros innexus amictu.

Tum gemini fratres Tiburtia mœnia linquunt, 670

fratris Tiburti dictam cognomine gentem,

Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus,

et primam ante aciem densa inter tela feruntur:

ceu duo nubigenæ cum vertice montis ab alto

descendunt Centauri Homolen Othrymque nivalem 675

linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens

silva locum et magno cedunt virgulta fragore.

Nec Prænestinæ fundator defuit urbis,

Volcano genitum pecora inter agrestia regem

inventumque focis omnis quem credidit ætas, 680

Cæculus. hunc legio late comitatur agrestis:

quique altum Præneste viri quique arva Gabinæ

Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis

Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascis,

quos Amasene pater. non illis omnibus arma 685

nec clipei currusve sonant; pars maxima glandes

liventis plumbi spargit, pars spicula gestat

bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros

tegmen habent capiti; vestigia nuda sinistri

instituere pedis, crudus tegit altera pero. 690

At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,

quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,

iam pridem resides populos desuetaque bello

agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.

hi Fescenninas acies Æquosque Faliscos, 695

hi Soractis habent arces Flaviniaque arva

et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.

ibant æquati numero regemque canebant:

ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni

cum sese e pastu referunt et longa canoros 700

dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe

pulsa palus.

nec quisquam æratas acies examine tanto

misceri putet, æriam sed gurgite ab alto

urgeri volucrum raucarum ad litora nubem. 705

Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum

agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,

Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens

per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.

una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 710

Ereti manus omnis oliviferæque Mutuscæ;

qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,

qui Tetricæ horrentis rupes montemque Severum

Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellæ,

qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715

Nursia, et Ortinæ classes populique Latini,

quosque secans infaustum interluit Allia nomen:

quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus

sævus ubi Orion hibernis conditur undis,

vel cum sole novo densæ torrentur aristæ 720

aut Hermi campo aut Lyciæ flaventibus arvis.

scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.

Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,

curru iungit Halæsus equos Turnoque ferocis

mille rapit populos, vertunt felicia Baccho 725

Massica qui rastris, et quos de collibus altis

Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta

æquora, quique Cales linquunt amnisque vadosi

accola Volturni, pariterque Saticulus asper

Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis 730

tela, sed hæc lento mos est aptare flagello.

lævas cætra tegit, falcati comminus enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis,

Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha

fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, 735

iam senior; patriis sed non et filius arvis

contentus late iam tum dicione premebat

Sarrastis populos et quæ rigat æquora Sarnus,

quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnæ,

et quos maliferæ despectant mœnia Abellæ, 740

Teutonico ritu soliti torquere cateias;

tegmina quis capitum raptus de subere cortex

æratæque micant peltæ, micat æreus ensis.

Et te montosæ misere in prœlia Nersæ,

Ufens, insignem fama et felicibus armis, 745

horrida præcipue cui gens adsuetaque multo

venatu nemorum, duris Æquicula glæbis.

armati terram exercent semperque recentis

convectare iuvat prædas et vivere rapto.

Quin et Marruvia venit de gente sacerdos 750

fronde super galeam et felici comptus oliva

Archippi regis missu, fortissimus Umbro,

vipereo generi et graviter spirantibus hydris

spargere qui somnos cantuque manuque solebat,

mulcebatque iras et morsus arte levabat. 755

sed non Dardaniæ medicari cuspidis ictum

evaluit neque eum iuvere in vulnera cantus

somniferi et Marsis quæsitæ montibus herbæ.

te nemus Angitiæ, vitrea te Fucinus unda,

te liquidi flevere lacus. 760

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,

Virbius, insignem quem mater Aricia misit,

eductum Egeriæ lucis umentia circum

litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianæ.

namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercæ 765

occiderit patriasque explerit sanguine pœnas

turbatis distractus equis, ad sidera rursus

ætheria et superas cæli venisse sub auras,

Pæoniis revocatum herbis et amore Dianæ.

tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris 770

mortalem infernis ad lumina surgere vitæ,

ipse repertorem medicinæ talis et artis

fulmine Phœbigenam Stygias detrusit ad undas.

at Trivia Hippolytum secretis alma recondit

sedibus et nymphæ Egeriæ nemorique relegat, 775

solus ubi in silvis Italis ignobilis ævum

exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.

unde etiam templo Triviæ lucisque sacratis

cornipedes arcentur equi, quod litore currum

et iuvenem monstris pavidi effudere marinis. 780

filius ardentis haud setius æquore campi

exercebat equos curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos præstanti corpore Turnus

vertitur arma tenens et toto vertice supra est.

cui triplici crinita iuba galea alta Chimæram 785

sustinet Ætnæos efflantem faucibus ignis;

tam magis illa fremens et tristibus effera flammis

quam magis effuso crudescunt sanguine pugnæ.

at levem clipeum sublatis cornibus Io

auro insignibat, iam sætis obsita, iam bos, 790

argumentum ingens, et custos virginis Argus,

cælataque amnem fundens pater Inachus urna.

insequitur nimbus peditum clipeataque totis

agmina densentur campis, Argivaque pubes

Auruncæque manus, Rutuli veteresque Sicani, 795

et Sacranæ acies et picti scuta Labici;

qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici

litus arant Rutulosque exercent vomere collis

Circæumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis

præsidet et viridi gaudens Feronia luco; 800

qua Saturæ iacet atra palus gelidusque per imas

quærit iter vallis atque in mare conditur Ufens.

Hos super advenit Volsca de gente Camilla

agmen agens equitum et florentis ære catervas,

bellatrix, non illa colo calathisve Minervæ 805

femineas adsueta manus, sed prœlia virgo

dura pati cursuque pedum prævertere ventos.

illa vel intactæ segetis per summa volaret

gramina nec teneras cursu læsisset aristas,

vel mare per medium fluctu suspensa tumenti 810

ferret iter celeris nec tingeret æquore plantas.

illam omnis tectis agrisque effusa iuventus

turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

attonitis inhians animis ut regius ostro

velet honos levis umeros, ut fibula crinem 815

auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram

et pastoralem præfixa cuspide myrtum.