ÆNEIDOS LIBER TERTIUS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER TERTIUS

Postquam res Asiæ Priamique evertere gentem

immeritam visum superis, ceciditque superbum

Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia,

diversa exsilia et desertas quærere terras

auguriis agimur divum, classemque sub ipsa 5

Antandro et Phrygiæ molimur montibus Idæ,

incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,

contrahimusque viros. vix prima inceperat æstas

et pater Anchises dare fatis vela iubebat,

litora cum patriæ lacrimans portusque relinquo 10

et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum

cum sociis natoque penatibus et magnis dis.

Terra procul vastis colitur Mauortia campis

(Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo,

hospitium antiquum Troiæ sociique penates 15

dum fortuna fuit. feror huc et litore curvo

mœnia prima loco fatis ingressus iniquis

Æneadasque meo nomen de nomine fingo.

sacra Dionææ matri divisque ferebam

auspicibus cœptorum operum, superoque nitentem 20

cælicolum regi mactabam in litore taurum.

forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo

virgulta et densis hastilibus horrida myrtus.

accessi viridemque ab humo convellere silvam

conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, 25

horrendum et dictu video mirabile monstrum.

nam quæ prima solo ruptis radicibus arbos

vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttæ

et terram tabo maculant. mihi frigidus horror

membra quatit gelidusque coit formidine sanguis. 30

rursus et alterius lentum convellere vimen

insequor et causas penitus temptare latentis;

ater et alterius sequitur de cortice sanguis.

multa movens animo Nymphas venerabar agrestis

Gradivumque patrem, Geticis qui præsidet arvis, 35

rite secundarent visus omenque levarent.

tertia sed postquam maiore hastilia nisu

adgredior genibusque adversæ obluctor harenæ,

(eloquar an sileam?) gemitus lacrimabilis imo

auditur tumulo et vox reddita fertur ad auris: 40

'quid miserum, Ænea, laceras? iam parce sepulto,

parce pias scelerare manus. non me tibi Troia

externum tulit aut cruor hic de stipite manat.

heu fuge crudelis terras, fuge litus auarum:

nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit 45

telorum seges et iaculis increvit acutis.'

tum vero ancipiti mentem formidine pressus

obstipui steteruntque comæ et vox faucibus hæsit.

Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno

infelix Priamus furtim mandarat alendum 50

Threicio regi, cum iam diffideret armis

Dardaniæ cingique urbem obsidione videret.

ille, ut opes fractæ Teucrum et Fortuna recessit,

res Agamemnonias victriciaque arma secutus

fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro 55

ui potitur. quid non mortalia pectora cogis,

auri sacra fames! postquam pavor ossa reliquit,

delectos populi ad proceres primumque parentem

monstra deum refero, et quæ sit sententia posco.

omnibus idem animus, scelerata excedere terra, 60

linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros.

ergo instauramus Polydoro funus, et ingens

aggeritur tumulo tellus; stant Manibus aræ

cæruleis mæstæ vittis atraque cupresso,

et circum Iliades crinem de more solutæ; 65

inferimus tepido spumantia cymbia lacte

sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro

condimus et magna supremum voce ciemus.

Inde ubi prima fides pelago, placataque venti

dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum, 70

deducunt socii navis et litora complent;

provehimur portu terræque urbesque recedunt.

sacra mari colitur medio gratissima tellus

Nereidum matri et Neptuno Ægæo,

quam pius Arquitenens oras et litora circum 75

errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit,

immotamque coli dedit et contemnere ventos.

huc feror, hæc fessos tuto placidissima portu

accipit; egressi veneramur Apollinis urbem.

rex Anius, rex idem hominum Phœbique sacerdos, 80

vittis et sacra redimitus tempora lauro

occurrit; veterem Anchisen agnovit amicum.

iungimus hospitio dextras et tecta subimus.

Templa dei saxo venerabar structa vetusto:

'da propriam, Thymbræe, domum; da mœnia fessis 85

et genus et mansuram urbem; serva altera Troiæ

Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.

quem sequimur? quoue ire iubes? ubi ponere sedes?

da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.'

vix ea fatus eram: tremere omnia visa repente, 90

liminaque laurusque dei, totusque moveri

mons circum et mugire adytis cortina reclusis.

summissi petimus terram et vox fertur ad auris:

'Dardanidæ duri, quæ vos a stirpe parentum

prima tulit tellus, eadem vos ubere læto 95

accipiet reduces. antiquam exquirite matrem.

hic domus Æneæ cunctis dominabitur oris

et nati natorum et qui nascentur ab illis.'

hæc Phœbus; mixtoque ingens exorta tumultu

lætitia, et cuncti quæ sint ea mœnia quærunt, 100

quo Phœbus vocet errantis iubeatque reverti.

tum genitor veterum volvens monimenta virorum

'audite, o proceres,' ait 'et spes discite vestras.

Creta Iovis magni medio iacet insula ponto,

mons Idæus ubi et gentis cunabula nostræ. 105

centum urbes habitant magnas, uberrima regna,

maximus unde pater, si rite audita recordor,

Teucrus Rhœteas primum est advectus in oras,

optavitque locum regno. nondum Ilium et arces

Pergameæ steterant; habitabant vallibus imis. 110

hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque æra

Idæumque nemus, hinc fida silentia sacris,

et iuncti currum dominæ subiere leones.

ergo agite et divum ducunt qua iussa sequamur:

placemus ventos et Cnosia regna petamus. 115

nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit,

tertia lux classem Cretæis sistet in oris.'

sic fatus meritos aris mactavit honores,

taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,

nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. 120

Fama volat pulsum regnis cessisse paternis

Idomenea ducem, desertaque litora Cretæ,

hoste vacare domum sedesque astare relictas.

linquimus Ortygiæ portus pelagoque volamus

bacchatamque iugis Naxon viridemque Donusam, 125

Olearon niveamque Paron sparsasque per æquor

Cycladas, et crebris legimus freta concita terris.

nauticus exoritur vario certamine clamor:

hortantur socii Cretam proavosque petamus.

prosequitur surgens a puppi ventus euntis, 130

et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.

ergo avidus muros optatæ molior urbis

Pergameamque voco, et lætam cognomine gentem

hortor amare focos arcemque attollere tectis.

Iamque fere sicco subductæ litore puppes, 135

conubiis arvisque novis operata iuventus,

iura domosque dabam, subito cum tabida membris

corrupto cæli tractu miserandaque venit

arboribusque satisque lues et letifer annus.

linquebant dulcis animas aut ægra trahebant 140

corpora; tum sterilis exurere Sirius agros,

arebant herbæ et victum seges ægra negabat.

rursus ad oraclum Ortygiæ Phœbumque remenso

hortatur pater ire mari veniamque precari,

quam fessis finem rebus ferat, unde laborum 145

temptare auxilium iubeat, quo vertere cursus.

Nox erat et terris animalia somnus habebat:

effigies sacræ divum Phrygiique penates,

quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis

extuleram, visi ante oculos astare iacentis 150

in somnis multo manifesti lumine, qua se

plena per insertas fundebat luna fenestras;

tum sic adfari et curas his demere dictis:

'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,

hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit. 155

nos te Dardania incensa tuaque arma secuti,

nos tumidum sub te permensi classibus æquor,

idem venturos tollemus in astra nepotes

imperiumque urbi dabimus. tu mœnia magnis

magna para longumque fugæ ne linque laborem. 160

mutandæ sedes. non hæc tibi litora suasit

Delius aut Cretæ iussit considere Apollo.

est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,

terra antiqua, potens armis atque ubere glæbæ;

Oenotri coluere viri; nunc fama minores 165

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

hæ nobis propriæ sedes, hinc Dardanus ortus

Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.

surge age et hæc lætus longæuo dicta parenti

haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat 170

Ausonias; Dictæa negat tibi Iuppiter arva.'

talibus attonitus visis et voce deorum

(nec sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus

velatasque comas præsentiaque ora videbar;

tum gelidus toto manabat corpore sudor) 175

corripio e stratis corpus tendoque supinas

ad cælum cum voce manus et munera libo

intemerata focis. perfecto lætus honore

Anchisen facio certum remque ordine pando.

agnovit prolem ambiguam geminosque parentis, 180

seque novo veterum deceptum errore locorum.

tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis,

sola mihi talis casus Cassandra canebat.

nunc repeto hæc generi portendere debita nostro

et sæpe Hesperiam, sæpe Itala regna vocare. 185

sed quis ad Hesperiæ venturos litora Teucros

crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret?

cedamus Phœbo et moniti meliora sequamur.'

sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes.

hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis 190

vela damus vastumque cava trabe currimus æquor.

Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullæ

apparent terræ, cælum undique et undique pontus,

tum mihi cæruleus supra caput astitit imber

noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. 195

continuo venti volvunt mare magnaque surgunt

æquora, dispersi iactamur gurgite vasto;

involvere diem nimbi et nox umida cælum

abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes,

excutimur cursu et cæcis erramus in undis. 200

ipse diem noctemque negat discernere cælo

nec meminisse viæ media Palinurus in unda.

tris adeo incertos cæca caligine soles

erramus pelago, totidem sine sidere noctes.

quarto terra die primum se attollere tandem 205

visa, aperire procul montis ac volvere fumum.

vela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautæ

adnixi torquent spumas et cærula verrunt.

servatum ex undis Strophadum me litora primum

excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictæ 210

insulæ Ionio in magno, quas dira Celæno

Harpyiæque colunt aliæ, Phineia postquam

clausa domus mensasque metu liquere priores.

tristius haud illis monstrum, nec sævior ulla

pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. 215

virginei volucrum vultus, fœdissima ventris

proluvies uncæque manus et pallida semper ora fame.

huc ubi delati portus intravimus, ecce

læta boum passim campis armenta videmus 220

caprigenumque pecus nullo custode per herbas.

inruimus ferro et divos ipsumque vocamus

in partem prædamque Iovem; tum litore curvo

exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis.

at subitæ horrifico lapsu de montibus adsunt 225

Harpyiæ et magnis quatiunt clangoribus alas,

diripiuntque dapes contactuque omnia fœdant

immundo; tum vox tætrum dira inter odorem.

rursum in secessu longo sub rupe cavata

[arboribus clausam circum atque horrentibus umbris] 230

instruimus mensas arisque reponimus ignem;

rursum ex diverso cæli cæcisque latebris

turba sonans prædam pedibus circumvolat uncis,

polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant

edico, et dira bellum cum gente gerendum. 235

haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam

disponunt ensis et scuta latentia condunt.

ergo ubi delapsæ sonitum per curva dedere

litora, dat signum specula Misenus ab alta

ære cavo. invadunt socii et nova prœlia temptant, 240

obscenas pelagi ferro fœdare volucris.

sed neque vim plumis ullam nec vulnera tergo

accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsæ

semesam prædam et vestigia fœda relinquunt.

una in præcelsa consedit rupe Celæno, 245

infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem;

'bellum etiam pro cæde boum stratisque iuvencis,

Laomedontiadæ, bellumne inferre paratis

et patrio Harpyias insontis pellere regno?

accipite ergo animis atque hæc mea figite dicta, 250

quæ Phœbo pater omnipotens, mihi Phœbus Apollo

prædixit, vobis Furiarum ego maxima pando.

Italiam cursu petitis ventisque vocatis:

ibitis Italiam portusque intrare licebit.

sed non ante datam cingetis mœnibus urbem 255

quam vos dira fames nostræque iniuria cædis

ambesas subigat malis absumere mensas.'

dixit, et in silvam pennis ablata refugit.

at sociis subita gelidus formidine sanguis

deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis, 260

sed votis precibusque iubent exposcere pacem,

sive deæ seu sint diræ obscenæque volucres.

et pater Anchises passis de litore palmis

numina magna vocat meritosque indicit honores:

'di, prohibete minas; di, talem avertite casum 265

et placidi servate pios.' tum litore funem

deripere excussosque iubet laxare rudentis.

tendunt vela Noti: fugimus spumantibus undis

qua cursum ventusque gubernatorque vocabat.

iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos 270

Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis.

effugimus scopulos Ithacæ, Lærtia regna,

et terram altricem sævi exsecramur Ulixi.

mox et Leucatæ nimbosa cacumina montis

et formidatus nautis aperitur Apollo. 275

hunc petimus fessi et parvæ succedimus urbi;

ancora de prora iacitur, stant litore puppes.

Ergo insperata tandem tellure potiti

lustramurque Iovi votisque incendimus aras,

Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. 280

exercent patrias oleo labente palæstras

nudati socii: iuvat evasisse tot urbes

Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis.

interea magnum sol circumvolvitur annum

et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas. 285

ære cavo clipeum, magni gestamen Abantis,

postibus adversis figo et rem carmine signo:

Æneas hæc de Danais victoribus arma;

linquere tum portus iubeo et considere transtris.

certatim socii feriunt mare et æquora verrunt: 290

protinus ærias Phæacum abscondimus arces

litoraque Epiri legimus portuque subimus

Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem.

Hic incredibilis rerum fama occupat auris,

Priamiden Helenum Graias regnare per urbis 295

coniugio Æacidæ Pyrrhi sceptrisque potitum,

et patrio Andromachen iterum cessisse marito.

obstipui, miroque incensum pectus amore

compellare virum et casus cognoscere tantos.

progredior portu classis et litora linquens, 300

sollemnis cum forte dapes et tristia dona

ante urbem in luco falsi Simœntis ad undam

libabat cineri Andromache manisque vocabat

Hectoreum ad tumulum, viridi quem cæspite inanem

et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras. 305

ut me conspexit venientem et Troia circum

arma amens vidit, magnis exterrita monstris

deriguit visu in medio, calor ossa reliquit,

labitur, et longo vix tandem tempore fatur:

'verane te facies, verus mihi nuntius adfers, 310

nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit,

Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem

implevit clamore locum. vix pauca furenti

subicio et raris turbatus vocibus hisco:

'vivo equidem vitamque extrema per omnia duco; 315

ne dubita, nam vera vides.

heu! quis te casus deiectam coniuge tanto

excipit, aut quæ digna satis fortuna revisit,

Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia servas?'

deiecit vultum et demissa voce locuta est: 320

'o felix una ante alias Priameia virgo,

hostilem ad tumulum Troiæ sub mœnibus altis

iussa mori, quæ sortitus non pertulit ullos

nec victoris heri tetigit captiva cubile!

nos patria incensa diversa per æquora vectæ 325

stirpis Achilleæ fastus iuvenemque superbum

servitio enixæ tulimus; qui deinde secutus

Ledæam Hermionen Lacedæmoniosque hymenæos

me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.

ast illum ereptæ magno flammatus amore 330

coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes

excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.

morte Neoptolemi regnorum reddita cessit

pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos

Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit, 335

Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem.

sed tibi qui cursum venti, quæ fata dedere?

aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris?

quid puer Ascanius? superatne et vescitur aura?

quem tibi iam Troia—                                    340

ecqua tamen puero est amissæ cura parentis?

ecquid in antiquam virtutem animosque virilis

et pater Æneas et avunculus excitat Hector?'

talia fundebat lacrimans longosque ciebat

incassum fletus, cum sese a mœnibus heros 345

Priamides multis Helenus comitantibus adfert,

agnoscitque suos lætusque ad limina ducit,

et multum lacrimas verba inter singula fundit.

procedo et parvam Troiam simulataque magnis

Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum 350

agnosco, Scææque amplector limina portæ;

nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur.

illos porticibus rex accipiebat in amplis:

aulai medio libabant pocula Bacchi

impositis auro dapibus, paterasque tenebant. 355

Iamque dies alterque dies processit, et auræ

vela vocant tumidoque inflatur carbasus Austro:

his vatem adgredior dictis ac talia quæso:

'Troiugena, interpres divum, qui numina Phœbi,

qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis 360

et volucrum linguas et præpetis omina pennæ,

fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit

religio, et cuncti suaserunt numine divi

Italiam petere et terras temptare repostas;

sola novum dictuque nefas Harpyia Celæno 365

prodigium canit et tristis denuntiat iras

obscenamque famem), quæ prima pericula vito?

quidve sequens tantos possim superare labores?'

hic Helenus cæsis primum de more iuvencis

exorat pacem divum vittasque resolvit 370

sacrati capitis, meque ad tua limina, Phœbe,

ipse manu multo suspensum numine ducit,

atque hæc deinde canit divino ex ore sacerdos:

'Nate dea (nam te maioribus ire per altum

auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex 375

sortitur voluitque vices, is vertitur ordo),

pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres

æquora et Ausonio possis considere portu,

expediam dictis; prohibent nam cetera Parcæ

scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno. 380

principio Italiam, quam tu iam rere propinquam

vicinosque, ignare, paras invadere portus,

longa procul longis via dividit invia terris.

ante et Trinacria lentandus remus in unda

et salis Ausonii lustrandum navibus æquor 385

infernique lacus Æææque insula Circæ,

quam tuta possis urbem componere terra.

signa tibi dicam, tu condita mente teneto:

cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus 390

triginta capitum fetus enixa iacebit,

alba solo recubans, albi circum ubera nati,

is locus urbis erit, requies ea certa laborum.

nec tu mensarum morsus horresce futuros:

fata viam invenient aderitque vocatus Apollo. 395

has autem terras Italique hanc litoris oram,

proxima quæ nostri perfunditur æquoris æstu,

effuge; cuncta malis habitantur mœnia Grais.

hic et Narycii posuerunt mœnia Locri,

et Sallentinos obsedit milite campos 400

Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Melibœi

parva Philoctetæ subnixa Petelia muro.

quin ubi transmissæ steterint trans æquora classes

et positis aris iam vota in litore solves,

purpureo velare comas adopertus amictu, 405

ne qua inter sanctos ignis in honore deorum

hostilis facies occurrat et omina turbet.

hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto;

hac casti maneant in religione nepotes.

ast ubi digressum Siculæ te admoverit oræ 410

ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,

læva tibi tellus et longo læva petantur

æquora circuitu; dextrum fuge litus et undas.

hæc loca vi quondam et vasta convulsa ruina

(tantum ævi longinqua valet mutare vetustas) 415

dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus

una foret: venit medio vi pontus et undis

Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes

litore diductas angusto interluit æstu.

dextrum Scylla latus, lævum implacata Charybdis 420

obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos

sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras

erigit alternos, et sidera verberat unda.

at Scyllam cæcis cohibet spelunca latebris

ora exsertantem et navis in saxa trahentem. 425

prima hominis facies et pulchro pectore virgo

pube tenus, postrema immani corpore pistrix

delphinum caudas utero commissa luporum.

præstat Trinacrii metas lustrare Pachyni

cessantem, longos et circumflectere cursus, 430

quam semel informem vasto vidisse sub antro

Scyllam et cæruleis canibus resonantia saxa.

præterea, si qua est Heleno prudentia vati,

si qua fides, animum si veris implet Apollo,

unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum 435

prædicam et repetens iterumque iterumque monebo,

Iunonis magnæ primum prece numen adora,

Iunoni cane vota libens dominamque potentem

supplicibus supera donis: sic denique victor

Trinacria finis Italos mittere relicta. 440

huc ubi delatus Cumæam accesseris urbem

divinosque lacus et Averna sonantia silvis,

insanam vatem aspicies, quæ rupe sub ima

fata canit foliisque notas et nomina mandat.

quæcumque in foliis descripsit carmina virgo 445

digerit in numerum atque antro seclusa relinquit:

illa manent immota locis neque ab ordine cedunt.

verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus

impulit et teneras turbavit ianua frondes,

numquam deinde cavo volitantia prendere saxo 450

nec revocare situs aut iungere carmina curat:

inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllæ.

hic tibi ne qua moræ fuerint dispendia tanti,

quamvis increpitent socii et vi cursus in altum

vela vocet, possisque sinus implere secundos, 455

quin adeas vatem precibusque oracula poscas

ipsa canat vocemque volens atque ora resolvat.

illa tibi Italiæ populos venturaque bella

et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem

expediet, cursusque dabit venerata secundos. 460

hæc sunt quæ nostra liceat te voce moneri.

vade age et ingentem factis fer ad æthera Troiam.'

Quæ postquam vates sic ore effatus amico est,

dona dehinc auro gravia ac secto elephanto

imperat ad navis ferri, stipatque carinis 465

ingens argentum Dodonæosque lebetas,

loricam consertam hamis auroque trilicem,

et conum insignis galeæ cristasque comantis,

arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti.

addit equos, additque duces, 470

remigium supplet, socios simul instruit armis.

Interea classem velis aptare iubebat

Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.

quem Phœbi interpres multo compellat honore:

'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, 475

cura deum, bis Pergameis erepte ruinis,

ecce tibi Ausoniæ tellus: hanc arripe velis.

et tamen hanc pelago præterlabare necesse est:

Ausoniæ pars illa procul quam pandit Apollo.

vade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra 480

provehor et fando surgentis demoror Austros?'

nec minus Andromache digressu mæsta supremo

fert picturatas auri subtemine vestis

et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore)

textilibusque onerat donis, ac talia fatur: 485

'accipe et hæc, manuum tibi quæ monimenta mearum

sint, puer, et longum Andromachæ testentur amorem,

coniugis Hectoreæ. cape dona extrema tuorum,

o mihi sola mei super Astyanactis imago.

sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat; 490

et nunc æquali tecum pubesceret ævo.'

hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:

'vivite felices, quibus est fortuna peracta

iam sua: nos alia ex aliis in fata vocamur.

vobis parta quies: nullum maris æquor arandum, 495

arva neque Ausoniæ semper cedentia retro

quærenda. effigiem Xanthi Troiamque videtis

quam vestræ fecere manus, melioribus, opto,

auspiciis, et quæ fuerit minus obvia Grais.

si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva 500

intraro gentique meæ data mœnia cernam,

cognatas urbes olim populosque propinquos,

Epiro Hesperiam (quibus idem Dardanus auctor

atque idem casus), unam faciemus utramque

Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.' 505

Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta,

unde iter Italiam cursusque brevissimus undis.

sol ruit interea et montes umbrantur opaci;

sternimur optatæ gremio telluris ad undam

sortiti remos passimque in litore sicco 510

corpora curamus, fessos sopor inrigat artus.

necdum orbem medium Nox Horis acta subibat:

haud segnis strato surgit Palinurus et omnis

explorat ventos atque auribus æra captat;

sidera cuncta notat tacito labentia cælo, 515

Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,

armatumque auro circumspicit Oriona.

postquam cuncta videt cælo constare sereno,

dat clarum e puppi signum; nos castra movemus

temptamusque viam et velorum pandimus alas. 520

Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis

cum procul obscuros collis humilemque videmus

Italiam. Italiam primus conclamat Achates,

Italiam læto socii clamore salutant.

tum pater Anchises magnum cratera corona 525

induit implevitque mero, divosque vocavit

stans celsa in puppi:

'di maris et terræ tempestatumque potentes,

ferte viam vento facilem et spirate secundi.'

crebrescunt optatæ auræ portusque patescit 530

iam propior, templumque apparet in arce Minervæ;

vela legunt socii et proras ad litora torquent.

portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum,

obiectæ salsa spumant aspergine cautes,

ipse latet: gemino demittunt bracchia muro 535

turriti scopuli refugitque ab litore templum.

quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi

tondentis campum late, candore nivali.

et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas:

bello armantur equi, bellum hæc armenta minantur. 540

sed tamen idem olim curru succedere sueti

quadripedes et frena iugo concordia ferre:

spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur

Palladis armisonæ, quæ prima accepit ovantis,

et capita ante aras Phrygio velamur amictu, 545

præceptisque Heleni, dederat quæ maxima, rite

Iunoni Argiuæ iussos adolemus honores.

Haud mora, continuo perfectis ordine votis

cornua velatarum obuertimus antemnarum,

Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva. 550

hinc sinus Herculei (si vera est fama) Tarenti

cernitur, attollit se diva Lacinia contra,

Caulonisque arces et navifragum Scylaceum.

tum procul e fluctu Trinacria cernitur Ætna,

et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa 555

audimus longe fractasque ad litora voces,

exsultantque vada atque æstu miscentur harenæ.

et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis:

hos Helenus scopulos, hæc saxa horrenda canebat.

eripite, o socii, pariterque insurgite remis.' 560

haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem

contorsit lævas proram Palinurus ad undas;

lævam cuncta cohors remis ventisque petivit.

tollimur in cælum curvato gurgite, et idem

subducta ad Manis imos desedimus unda. 565

ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere,

ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.

interea fessos ventus cum sole reliquit,

ignarique viæ Cyclopum adlabimur oris.

Portus ab accessu ventorum immotus et ingens 570

ipse: sed horrificis iuxta tonat Ætna ruinis,

interdumque atram prorumpit ad æthera nubem

turbine fumantem piceo et candente favilla,

attollitque globos flammarum et sidera lambit;

interdum scopulos avulsaque viscera montis 575

erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras

cum gemitu glomerat fundoque exæstuat imo.

fama est Enceladi semustum fulmine corpus

urgeri mole hac, ingentemque insuper Ætnam

impositam ruptis flammam exspirare caminis, 580

et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem

murmure Trinacriam et cælum subtexere fumo.

noctem illam tecti silvis immania monstra

perferimus, nec quæ sonitum det causa videmus.

nam neque erant astrorum ignes nec lucidus æthra 585

siderea polus, obscuro sed nubila cælo,

et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

Postera iamque dies primo surgebat Eoo

umentemque Aurora polo dimoverat umbram,

cum subito e silvis macie confecta suprema 590

ignoti nova forma viri miserandaque cultu

procedit supplexque manus ad litora tendit.

respicimus. dira inluvies immissaque barba,

consertum tegimen spinis: at cetera Graius,

et quondam patriis ad Troiam missus in armis. 595

isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit

arma procul, paulum aspectu conterritus hæsit

continuitque gradum; mox sese ad litora præceps

cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor,

per superos atque hoc cæli spirabile lumen, 600

tollite me, Teucri. quascumque abducite terras:

hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum

et bello Iliacos fateor petiisse penatis.

pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,

spargite me in fluctus vastoque immergite ponto; 605

si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.'

dixerat et genua amplexus genibusque volutans

hærebat. qui sit fari, quo sanguine cretus,

hortamur, quæ deinde agitet fortuna fateri.

ipse pater dextram Anchises haud multa moratus 610

dat iuveni atque animum præsenti pignore firmat.

ille hæc deposita tandem formidine fatur:

'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,

nomine Achæmenides, Troiam genitore Adamasto

paupere (mansissetque utinam fortuna!) profectus. 615

hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,

immemores socii vasto Cyclopis in antro

deseruere. domus sanie dapibusque cruentis,

intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat

sidera (di talem terris avertite pestem!) 620

nec visu facilis nec dictu adfabilis ulli;

visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.

vidi egomet duo de numero cum corpora nostro

prensa manu magna medio resupinus in antro

frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent 625

limina; vidi atro cum membra fluentia tabo

manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus—

haud impune quidem, nec talia passus Ulixes

oblitusue sui est Ithacus discrimine tanto.

nam simul expletus dapibus vinoque sepultus 630

cervicem inflexam posuit, iacuitque per antrum

immensus saniem eructans et frusta cruento

per somnum commixta mero, nos magna precati

numina sortitique vices una undique circum

fundimur, et telo lumen terebramus acuto 635

ingens quod torva solum sub fronte latebat,

Argolici clipei aut Phœbeæ lampadis instar,

et tandem læti sociorum ulciscimur umbras.

sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem rumpite. 640

nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro

lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,

centum alii curva hæc habitant ad litora vulgo

infandi Cyclopes et altis montibus errant.

tertia iam lunæ se cornua lumine complent 645

cum vitam in silvis inter deserta ferarum

lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas

prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco.

victum infelicem, bacas lapidosaque corna,

dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbæ. 650

omnia conlustrans hanc primum ad litora classem

conspexi venientem. huic me, quæcumque fuisset,

addixi: satis est gentem effugisse nefandam.

vos animam hanc potius quocumque absumite leto.'

Vix ea fatus erat summo cum monte videmus 655

ipsum inter pecudes vasta se mole moventem

pastorem Polyphemum et litora nota petentem,

monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.

trunca manum pinus regit et vestigia firmat;

lanigeræ comitantur oves; ea sola voluptas 660

solamenque mali.

postquam altos tetigit fluctus et ad æquora venit,

luminis effossi fluidum lavit inde cruorem

dentibus infrendens gemitu, graditurque per æquor

iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. 665

nos procul inde fugam trepidi celerare recepto

supplice sic merito tacitique incidere funem,

vertimus et proni certantibus æquora remis.

sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit.

verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas 670

nec potis Ionios fluctus æquare sequendo,

clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes

contremuere undæ, penitusque exterrita tellus

Italiæ curvisque immugiit Ætna cavernis.

at genus e silvis Cyclopum et montibus altis 675

excitum ruit ad portus et litora complent.

cernimus astantis nequiquam lumine torvo

Ætnæos fratres cælo capita alta ferentis,

concilium horrendum: quales cum vertice celso

æriæ quercus aut coniferæ cyparissi 680

constiterunt, silva alta Iovis lucusve Dianæ.

præcipitis metus acer agit quocumque rudentis

excutere et ventis intendere vela secundis.

contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque

inter, utrimque viam leti discrimine parvo, 685

ni teneam cursus: certum est dare lintea retro.

ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori

missus adest: vivo prætervehor ostia saxo

Pantagiæ Megarosque sinus Thapsumque iacentem.

talia monstrabat relegens errata retrorsus 690

litora Achæmenides, comes infelicis Ulixi.

Sicanio prætenta sinu iacet insula contra

Plemyrium undosum; nomen dixere priores

Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem

occultas egisse vias subter mare, qui nunc 695

ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.

iussi numina magna loci veneramur, et inde

exsupero præpingue solum stagnantis Helori.

hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni

radimus, et fatis numquam concessa moveri 700

apparet Camerina procul campique Geloi,

immanisque Gela fluvii cognomine dicta.

arduus inde Acragas ostentat maxima longe

mœnia, magnanimum quondam generator equorum;

teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, 705

et vada dura lego saxis Lilybeia cæcis.

hinc Drepani me portus et inlætabilis ora

accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus

heu, genitorem, omnis curæ casusque levamen,

amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum 710

deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis!

nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,

hos mihi prædixit luctus, non dira Celæno.

hic labor extremus, longarum hæc meta viarum,

hinc me digressum vestris deus appulit oris. 715

Sic pater Æneas intentis omnibus unus

fata renarrabat divum cursusque docebat.

conticuit tandem factoque hic fine quievit.