ÆNEIDOS LIBER NONVS

P. VERGILI MARONIS

(70-19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER NONVS

Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,

Irim de cælo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. luco tum forte parentis

Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: 5

'Turne, quod optanti divum promittere nemo

auderet, volvenda dies en attulit ultro.

Æneas urbe et sociis et classe relicta

sceptra Palatini sedemque petit Evandri.

nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes 10

Lydorumque manum, collectos armat agrestis.

quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.

rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'

dixit, et in cælum paribus se sustulit alis

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15

agnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas

sustulit ac tali fugientem est voce secutus:

'Iri, decus cæli, quis te mihi nubibus actam

detulit in terras? unde hæc tam clara repente

tempestas? medium video discedere cælum 20

palantisque polo stellas. sequor omina tanta,

quisquis in arma vocas.' et sic effatus ad undam

processit summoque hausit de gurgite lymphas

multa deos orans, oneravitque æthera votis.

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis 25

dives equum, dives pictai vestis et auri;

Messapus primas acies, postrema coercent

Tyrrhidæ iuvenes, medio dux agmine Turnus:

ceu septem surgens sedatis amnibus altus 30

per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus

cum refluit campis et iam se condidit alveo.

hic subitam nigro glomerari pulvere nubem

prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.

primus ab adversa conclamat mole Caicus: 35

'quis globus, o cives, caligine volvitur atra?

ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,

hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis

condunt se Teucri portas et mœnia complent.

namque ita discedens præceperat optimus armis 40

Æneas: si qua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;

castra modo et tutos servarent aggere muros.

ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,

obiciunt portas tamen et præcepta facessunt, 45

armatique cavis exspectant turribus hostem.

Turnus, ut ante volans tardum præcesserat agmen

viginti lectis equitum comitatus et urbi

improvisus adest, maculis quem Thracius albis

portat equus cristaque tegit galea aurea rubra, 50

'ecquis erit mecum, iuvenes, qui primus in hostem—?

en,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,

principium pugnæ, et campo sese arduus infert.

clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur

horrisono; Teucrum mirantur inertia corda, 55

non æquo dare se campo, non obvia ferre

arma viros, sed castra fovere. huc turbidus atque huc

lustrat equo muros aditumque per avia quærit.

ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

cum fremit ad caulas ventos perpessus et imbris 60

nocte super media; tuti sub matribus agni

balatum exercent, ille asper et improbus ira

sævit in absentis; collecta fatigat edendi

ex longo rabies et siccæ sanguine fauces:

haud aliter Rutulo muros et castra tuenti 65

ignescunt iræ, duris dolor ossibus ardet.

qua temptet ratione aditus, et quæ via clausos

excutiat Teucros vallo atque effundat in æquum?

classem, quæ lateri castrorum adiuncta latebat,

aggeribus sæptam circum et fluvialibus undis, 70

invadit sociosque incendia poscit ovantis

atque manum pinu flagranti fervidus implet.

tum vero incumbunt (urget præsentia Turni),

atque omnis facibus pubes accingitur atris.

diripuere focos: piceum fert fumida lumen 75

tæda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

Quis deus, o Musæ, tam sæva incendia Teucris

avertit? tantos ratibus quis depulit ignis?

dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.

tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80

Æneas classem et pelagi petere alta parabat,

ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum

vocibus his adfata Iovem: 'da, nate, petenti,

quod tua cara parens domito te poscit Olympo.

pinea silva mihi multos dilecta per annos, 85

lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

nigranti picea trabibusque obscurus acernis.

has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,

læta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.

solve metus atque hoc precibus sine posse parentem, 90

ne cursu quassatæ ullo neu turbine venti

vincantur: prosit nostris in montibus ortas.'

filius huic contra, torquet qui sidera mundi:

'o genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?

mortaline manu factæ immortale carinæ 95

fas habeant? certusque incerta pericula lustret

Æneas? cui tanta deo permissa potestas?

immo, ubi defunctæ finem portusque tenebunt

Ausonios olim, quæcumque evaserit undis

Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 100

mortalem eripiam formam magnique iubebo

æquoris esse deas, qualis Nereia Doto

et Galatea secant spumantem pectore pontum.'

dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

per pice torrentis atraque voragine ripas 105

adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies et tempora Parcæ

debita complerant, cum Turni iniuria Matrem

admonuit ratibus sacris depellere tædas.

hic primum nova lux oculis offulsit et ingens 110

visus ab Aurora cælum transcurrere nimbus

Idæique chori; tum vox horrenda per auras

excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:

'ne trepidate meas, Teucri, defendere navis

neve armate manus; maria ante exurere Turno 115

quam sacras dabitur pinus. vos ite solutæ,

ite deæ pelagi; genetrix iubet.' et sua quæque

continuo puppes abrumpunt vincula ripis

delphinumque modo demersis æquora rostris

ima petunt. hinc virgineæ (mirabile monstrum) 120

reddunt se totidem facies pontoque feruntur. 122

Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse

turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis

rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto. 125

at non audaci Turno fiducia cessit;

ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:

'Troianos hæc monstra petunt, his Iuppiter ipse

auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis

exspectant Rutulos. ergo maria invia Teucris, 130

nec spes ulla fugæ: rerum pars altera adempta est,

terra autem in nostris manibus, tot milia gentes

arma ferunt Italæ. nil me fatalia terrent,

si qua Phryges præ se iactant, responsa deorum;

sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135

fertilis Ausoniæ Troes. sunt et mea contra

fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem

coniuge prærepta; nec solos tangit Atridas

iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.

"sed periisse semel satis est": peccare fuisset 140

ante satis, penitus modo non genus omne perosos

femineum. quibus hæc medii fiducia valli

fossarumque moræ, leti discrimina parva,

dant animos; at non viderunt mœnia Troiæ

Neptuni fabricata manu considere in ignis? 145

sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum

apparat et mecum invadit trepidantia castra?

non armis mihi Volcani, non mille carinis

est opus in Teucros. addant se protinus omnes

Etrusci socios. tenebras et inertia furta 150

Palladii cæsis late custodibus arcis

ne timeant, nec equi cæca condemur in aluo:

luce palam certum est igni circumdare muros.

haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga

esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. 155

nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,

quod superest, læti bene gestis corpora rebus

procurate, viri, et pugnam sperate parari.'

interea vigilum excubiis obsidere portas

cura datur Messapo et mœnia cingere flammis. 160

bis septem Rutuli muros qui milite servent

delecti, ast illos centeni quemque sequuntur

purpurei cristis iuvenes auroque corusci.

discurrunt variantque vices, fusique per herbam

indulgent vino et vertunt crateras ænos. 165

conlucent ignes, noctem custodia ducit

insomnem ludo.

Hæc super e vallo prospectant Troes et armis

alta tenent, nec non trepidi formidine portas

explorant pontisque et propugnacula iungunt, 170

tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus,

quos pater Æneas, si quando adversa vocarent,

rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.

omnis per muros legio sortita periclum

excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est. 175

Nisus erat portæ custos, acerrimus armis,

Hyrtacides, comitem Æneæ quem miserat Ida

venatrix iaculo celerem levibusque sagittis,

et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

non fuit Æneadum Troiana neque induit arma, 180

ora puer prima signans intonsa iuventa.

his amor unus erat pariterque in bella ruebant;

tum quoque communi portam statione tenebant.

Nisus ait: 'dine hunc ardorem mentibus addunt,

Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? 185

aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum

mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est.

cernis quæ Rutulos habeat fiducia rerum:

lumina rara micant, somno vinoque soluti

procubuere, silent late loca. percipe porro 190

quid dubitem et quæ nunc animo sententia surgat.

Ænean acciri omnes, populusque patresque,

exposcunt, mittique viros qui certa reportent.

si tibi quæ posco promittunt (nam mihi facti

fama sat est), tumulo videor reperire sub illo 195

posse viam ad muros et mœnia Pallantea.'

obstipuit magno laudum percussus amore

Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum:

'mene igitur socium summis adiungere rebus,

Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200

non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,

Argolicum terrorem inter Troiæque labores

sublatum erudiit, nec tecum talia gessi

magnanimum Ænean et fata extrema secutus:

est hic, est animus lucis contemptor et istum 205

qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'

Nisus ad hæc: 'equidem de te nil tale verebar,

nec fas; non ita me referat tibi magnus ovantem

Iuppiter aut quicumque oculis hæc aspicit æquis.

sed si quis (quæ multa vides discrimine tali) 210

si quis in adversum rapiat casusve deusve,

te superesse velim, tua vita dignior ætas.

sit qui me raptum pugna pretiove redemptum

mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit,

absenti ferat inferias decoretque sepulcro. 215

neu matri miseræ tanti sim causa doloris,

quæ te sola, puer, multis e matribus ausa

persequitur, magni nec mœnia curat Acestæ.'

ille autem: 'causas nequiquam nectis inanis

nec mea iam mutata loco sententia cedit. 220

acceleremus' ait, vigiles simul excitat. illi

succedunt servantque vices; statione relicta

ipse comes Niso graditur regemque requirunt.

Cetera per terras omnis animalia somno

laxabant curas et corda oblita laborum: 225

ductores Teucrum primi, delecta iuventus,

consilium summis regni de rebus habebant,

quid facerent quisve Æneæ iam nuntius esset.

stant longis adnixi hastis et scuta tenentes

castrorum et campi medio. tum Nisus et una 230

Euryalus confestim alacres admittier orant:

rem magnam pretiumque moræ fore. primus Iulus

accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.

tum sic Hyrtacides: 'audite o mentibus æquis

Æneadæ, neve hæc nostris spectentur ab annis 235

quæ ferimus. Rutuli somno vinoque soluti

conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi,

qui patet in bivio portæ quæ proxima ponto.

interrupti ignes aterque ad sidera fumus

erigitur. si fortuna permittitis uti 240

quæsitum Ænean et mœnia Pallantea,

mox hic cum spoliis ingenti cæde peracta

adfore cernetis. nec nos via fallit euntis:

vidimus obscuris primam sub vallibus urbem

venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.' 245

hic annis gravis atque animi maturus Aletes:

'di patrii, quorum semper sub numine Troia est,

non tamen omnino Teucros delere paratis,

cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis

pectora.' sic memorans umeros dextrasque tenebat 250

amborum et vultum lacrimis atque ora rigabat.

'quæ vobis, quæ digna, viri, pro laudibus istis

præmia posse rear solvi? pulcherrima primum

di moresque dabunt vestri: tum cetera reddet

actutum pius Æneas atque integer ævi 255

Ascanius meriti tanti non immemor umquam.'

'immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'

excipit Ascanius 'per magnos, Nise, penatis

Assaracique larem et canæ penetralia Vestæ

obtestor, quæcumque mihi fortuna fidesque est, 260

in vestris pono gremiis. revocate parentem,

reddite conspectum; nihil illo triste recepto.

bina dabo argento perfecta atque aspera signis

pocula, devicta genitor quæ cepit Arisba,

et tripodas geminos, auri duo magna talenta, 265

cratera antiquum quem dat Sidonia Dido.

si vero capere Italiam sceptrisque potiri

contigerit victori et prædæ dicere sortem,

vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis

aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis 270

excipiam sorti, iam nunc tua præmia, Nise.

præterea bis sex genitor lectissima matrum

corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,

insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.

te vero, mea quem spatiis propioribus ætas 275

insequitur, venerande puer, iam pectore toto

accipio et comitem casus complector in omnis.

nulla meis sine te quæretur gloria rebus:

seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum

verborumque fides.' contra quem talia fatur 280

Euryalus: 'me nulla dies tam fortibus ausis

dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda

haud adversa cadat. sed te super omnia dona

unum oro: genetrix Priami de gente vetusta

est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285

mecum excedentem, non mœnia regis Acestæ.

hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli

inque salutatam linquo (nox et tua testis

dextera), quod nequeam lacrimas perferre parentis.

at tu, oro, solare inopem et succurre relictæ. 290

hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo

in casus omnis.' percussa mente dedere

Dardanidæ lacrimas, ante omnis pulcher Iulus,

atque animum patriæ strinxit pietatis imago.

tum sic effatur:                                              295

'sponde digna tuis ingentibus omnia cœptis.

namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusæ

solum defuerit, nec partum gratia talem

parva manet. casus factum quicumque sequentur,

per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: 300

quæ tibi polliceor reduci rebusque secundis,

hæc eadem matrique tuæ generique manebunt.'

sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem

auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

Cnosius atque habilem vagina aptarat eburna. 305

dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis

exuvias, galeam fidus permutat Aletes.

protinus armati incedunt; quos omnis euntis

primorum manus ad portas, iuvenumque senumque,

prosequitur votis. nec non et pulcher Iulus, 310

ante annos animumque gerens curamque virilem,

multa patri mandata dabat portanda; sed auræ

omnia discerpunt et nubibus inrita donant.

Egressi superant fossas noctisque per umbram

castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315

exitio. passim somno vinoque per herbam

corpora fusa vident, arrectos litore currus,

inter lora rotasque viros, simul arma iacere,

vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus:

'Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res. 320

hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis

a tergo possit, custodi et consule longe;

hæc ego vasta dabo et lato te limite ducam.'

sic memorat vocemque premit, simul ense superbum

Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis 325

exstructus toto proflabat pectore somnum,

rex idem et regi Turno gratissimus augur,

sed non augurio potuit depellere pestem.

tris iuxta famulos temere inter tela iacentis

armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330

nactus equis ferroque secat pendentia colla.

tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit

sanguine singultantem; atro tepefacta cruore

terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque

et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte 335

luserat, insignis facie, multoque iacebat

membra deo victus—felix, si protinus illum

æquasset nocti ludum in lucemque tulisset:

impastus ceu plena leo per ovilia turbans

(suadet enim vesana fames) manditque trahitque 340

molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.

nec minor Euryali cædes; incensus et ipse

perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,

Fadumque Herbesumque subit Rhœtumque Abarimque

ignaros; Rhœtum vigilantem et cuncta videntem, 345

sed magnum metuens se post cratera tegebat.

pectore in adverso totum cui comminus ensem

condidit adsurgenti et multa morte recepit.

purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta

vina refert moriens, hic furto fervidus instat. 350

iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem

deficere extremum et religatos rite videbat

carpere gramen equos, breviter cum talia Nisus

(sensit enim nimia cæde atque cupidine ferri)

'absistamus' ait, 'nam lux inimica propinquat. 355

pœnarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'

multa virum solido argento perfecta relinquunt

armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.

Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis

cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim 360

quæ mittit dona, hospitio cum iungeret absens,

Cædicus; ille suo moriens dat habere nepoti;

post mortem bello Rutuli pugnaque potiti:

hæc rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.

tum galeam Messapi habilem cristisque decoram 365

induit. excedunt castris et tuta capessunt.

Interea præmissi equites ex urbe Latina,

cetera dum legio campis instructa moratur,

ibant et Turno regi responsa ferebant,

ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. 370

iamque propinquabant castris murosque subibant

cum procul hos lævo flectentis limite cernunt,

et galea Euryalum sublustri noctis in umbra

prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.

haud temere est visum. conclamat ab agmine Volcens: 375

'state, viri. quæ causa viæ? quive estis in armis?

quove tenetis iter?' nihil illi tendere contra,

sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.

obiciunt equites sese ad divortia nota

hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. 380

silva fuit late dumis atque ilice nigra

horrida, quam densi complerant undique sentes;

rara per occultos lucebat semita callis.

Euryalum tenebræ ramorum onerosaque præda

impediunt, fallitque timor regione viarum. 385

Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis

atque locos qui post Albæ de nomine dicti

Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat),

ut stetit et frustra absentem respexit amicum:

'Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390

quave sequar?' rursus perplexum iter omne revolvens

fallacis silvæ simul et vestigia retro

observata legit dumisque silentibus errat.

audit equos, audit strepitus et signa sequentum;

nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395

pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis

fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,

oppressum rapit et conantem plurima frustra.

quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis

eripere? an sese medios moriturus in enses 400

inferat et pulchram properet per vulnera mortem?

ocius adducto torquet hastile lacerto

suspiciens altam Lunam et sic voce precatur:

'tu, dea, tu præsens nostro succurre labori,

astrorum decus et nemorum Latonia custos. 405

si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi

suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi,

hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'

dixerat et toto conixus corpore ferrum 410

conicit. hasta volans noctis diverberat umbras

et venit aversi in tergum Sulmonis ibique

frangitur, ac fisso transit præcordia ligno.

volvitur ille vomens calidum de pectore flumen

frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415

diversi circumspiciunt. hoc acrior idem

ecce aliud summa telum librabat ab aure.

dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque

stridens traiectoque hæsit tepefacta cerebro.

sævit atrox Volcens nec teli conspicit usquam 420

auctorem nec quo se ardens immittere possit.

'tu tamen interea calido mihi sanguine pœnas

persolves amborum' inquit; simul ense recluso

ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens,

conclamat Nisus nec se celare tenebris 425

amplius aut tantum potuit perferre dolorem:

'me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,

o Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus

nec potuit; cælum hoc et conscia sidera testor;

tantum infelicem nimium dilexit amicum.' 430

talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus

transadigit costas et candida pectora rumpit.

volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus

it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit:

purpureus veluti cum flos succisus aratro 435

languescit moriens, lassove papavera collo

demisere caput pluvia cum forte gravantur.

at Nisus ruit in medios solumque per omnis

Volcentem petit, in solo Volcente moratur.

quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc 440

proturbant. instat non setius ac rotat ensem

fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore

condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.

tum super exanimum sese proiecit amicum

confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445

Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,

nulla dies umquam memori vos eximet ævo,

dum domus Æneæ Capitoli immobile saxum

accolet imperiumque pater Romanus habebit.

Victores præda Rutuli spoliisque potiti 450

Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.

nec minor in castris luctus Rhamnete reperto

exsangui et primis una tot cæde peremptis,

Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa

corpora seminecisque viros, tepidaque recentem 455

cæde locum et pleno spumantis sanguine rivos.

agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem

Messapi et multo phaleras sudore receptas.

Et iam prima novo spargebat lumine terras

Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 460

iam sole infuso, iam rebus luce retectis

Turnus in arma viros armis circumdatus ipse

suscitat: æratasque acies in prœlia cogunt,

quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.

quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis 465

præfigunt capita et multo clamore sequuntur

Euryali et Nisi.

Æneadæ duri murorum in parte sinistra

opposuere aciem (nam dextera cingitur amni),

ingentisque tenent fossas et turribus altis 470

stant mæsti; simul ora virum præfixa movebant

nota nimis miseris atroque fluentia tabo.

Interea pavidam volitans pennata per urbem

nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris

Euryali. at subitus miseræ calor ossa reliquit, 475

excussi manibus radii revolutaque pensa.

evolat infelix et femineo ululatu

scissa comam muros amens atque agmina cursu

prima petit, non illa virum, non illa pericli

telorumque memor, cælum dehinc questibus implet: 480

'hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectæ

sera meæ requies, potuisti linquere solam,

crudelis? nec te sub tanta pericula missum

adfari extremum miseræ data copia matri?

heu, terra ignota canibus data præda Latinis 485

alitibusque iaces! nec te tua funere mater

produxi pressive oculos aut vulnera lavi,

veste tegens tibi quam noctes festina diesque

urgebam, et tela curas solabar anilis.

quo sequar? aut quæ nunc artus avulsaque membra 490

et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,

nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?

figite me, si qua est pietas, in me omnia tela

conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;

aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque 495

invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,

quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'

hoc fletu concussi animi, mæstusque per omnis

it gemitus, torpent infractæ ad prœlia vires.

illam incendentem luctus Idæus et Actor 500

Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli

corripiunt interque manus sub tecta reponunt.

At tuba terribilem sonitum procul ære canoro

increpuit, sequitur clamor cælumque remugit.

accelerant acta pariter testudine Volsci 505

et fossas implere parant ac vellere vallum;

quærunt pars aditum et scalis ascendere muros,

qua rara est acies interlucetque corona

non tam spissa viris. telorum effundere contra

omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510

adsueti longo muros defendere bello.

saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua

possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis

ferre iuvet subter densa testudine casus.

nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, 515

immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,

quæ stravit Rutulos late armorumque resolvit

tegmina. nec curant cæco contendere Marte

amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo

missilibus certant.                                               520

parte alia horrendus visu quassabat Etruscam

pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;

at Messapus equum domitor, Neptunia proles,

rescindit vallum et scalas in mœnia poscit.

Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti 525

quas ibi tum ferro strages, quæ funera Turnus

ediderit, quem quisque virum demiserit Orco,

et mecum ingentis oras evolvite belli.

Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530

opportuna loco, summis quam viribus omnes

expugnare Itali summaque evertere opum vi

certabant, Troes contra defendere saxis

perque cavas densi tela intorquere fenestras.

princeps ardentem coniecit lampada Turnus 535

et flammam adfixit lateri, quæ plurima vento

corripuit tabulas et postibus hæsit adesis.

turbati trepidare intus frustraque malorum

velle fugam. dum se glomerant retroque residunt

in partem quæ peste caret, tum pondere turris 540

procubuit subito et cælum tonat omne fragore.

semineces ad terram immani mole secuta

confixique suis telis et pectora duro

transfossi ligno veniunt. vix unus Helenor

et Lycus elapsi; quorum primævus Helenor, 545

Mæonio regi quem serva Licymnia furtim

sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,

ense levis nudo parmaque inglorius alba.

isque ubi se Turni media inter milia vidit,

hinc acies atque hinc acies astare Latinas, 550

ut fera, quæ densa venantum sæpta corona

contra tela furit seseque haud nescia morti

inicit et saltu supra venabula fertur—

haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis

inruit et qua tela videt densissima tendit. 555

at pedibus longe melior Lycus inter et hostis

inter et arma fuga muros tenet, altaque certat

prendere tecta manu sociumque attingere dextras.

quem Turnus pariter cursu teloque secutus

increpat his victor: 'nostrasne evadere, demens, 560

sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum

pendentem et magna muri cum parte revellit:

qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum

sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis,

quæsitum aut matri multis balatibus agnum 565

Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor

tollitur: invadunt et fossas aggere complent,

ardentis tædas alii ad fastigia iactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis

Lucetium portæ subeuntem ignisque ferentem, 570

Emathiona Liger, Corynæum sternit Asilas,

hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,

Ortygium Cæneus, victorem Cænea Turnus,

Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque

et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, 575

Privernum Capys. hunc primo levis hasta Themillæ

strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens

ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta

et lævo infixa est alte lateri, abditaque intus

spiramenta animæ letali vulnere rupit. 580

stabat in egregiis Arcentis filius armis

pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,

insignis facie, genitor quem miserat Arcens

eductum Martis luco Symæthia circum

flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: 585

stridentem fundam positis Mezentius hastis

ipse ter adducta circum caput egit habena

et media adversi liquefacto tempora plumbo

diffidit ac multa porrectum extendit harena.

Tum primum bello celerem intendisse sagittam 590

dicitur ante feras solitus terrere fugacis

Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,

cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem

germanam nuper thalamo sociatus habebat.

is primam ante aciem digna atque indigna relatu 595

vociferans tumidusque novo præcordia regno

ibat et ingentem sese clamore ferebat:

'non pudet obsidione iterum valloque teneri,

bis capti Phryges, et morti prætendere muros?

en qui nostra sibi bello conubia poscunt! 600

quis deus Italiam, quæ vos dementia adegit?

non hic Atridæ nec fandi fictor Vlixes:

durum a stirpe genus natos ad flumina primum

deferimus sævoque gelu duramus et undis;

venatu invigilant pueri silvasque fatigant, 605

flectere ludus equos et spicula tendere cornu.

at patiens operum parvoque adsueta iuventus

aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.

omne ævum ferro teritur, versaque iuvencum

terga fatigamus hasta, nec tarda senectus 610

debilitat viris animi mutatque vigorem:

canitiem galea premimus, semperque recentis

comportare iuvat prædas et vivere rapto.

vobis picta croco et fulgenti murice vestis,

desidiæ cordi, iuvat indulgere choreis, 615

et tunicæ manicas et habent redimicula mitræ.

o vere Phrygiæ, neque enim Phryges, ite per alta

Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum.

tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris

Idææ; sinite arma viris et cedite ferro.' 620

Talia iactantem dictis ac dira canentem

non tulit Ascanius, nervoque obversus equino

contendit telum diversaque bracchia ducens

constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:

'Iuppiter omnipotens, audacibus adnve cœptis. 625

ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona,

et statuam ante aras aurata fronte iuvencum

candentem pariterque caput cum matre ferentem,

iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'

audiit et cæli genitor de parte serena 630

intonuit lævum, sonat una fatifer arcus.

effugit horrendum stridens adducta sagitta

perque caput Remuli venit et cava tempora ferro

traicit. 'i, verbis virtutem inlude superbis!

bis capti Phryges hæc Rutulis responsa remittunt': 635

hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur

lætitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.

Ætheria tum forte plaga crinitus Apollo

desuper Ausonias acies urbemque videbat

nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum: 640

'macte nova virtute, puer, sic itur ad astra,

dis genite et geniture deos. iure omnia bella

gente sub Assaraci fato ventura resident,

nec te Troia capit.' simul hæc effatus ab alto

æthere se mittit, spirantis dimovet auras 645

Ascaniumque petit; forma tum vertitur oris

antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisæ

armiger ante fuit fidusque ad limina custos;

tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo

omnia longævo similis vocemque coloremque 650

et crinis albos et sæva sonoribus arma,

atque his ardentem dictis adfatur Iulum:

'sit satis, Ænide, telis impune Numanum

oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo

concedit laudem et paribus non invidet armis; 655

cetera parce, puer, bello.' sic orsus Apollo

mortalis medio aspectus sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

agnovere deum proceres divinaque tela

Dardanidæ pharetramque fuga sensere sonantem. 660

ergo avidum pugnæ dictis ac numine Phœbi

Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus

succedunt animasque in aperta pericula mittunt.

it clamor totis per propugnacula muris,

intendunt acris arcus amentaque torquent. 665

sternitur omne solum telis, tum scuta cavæque

dant sonitum flictu galeæ, pugna aspera surgit:

quantus ab occasu veniens pluvialibus Hædis

verberat imber humum, quam multa grandine nimbi

in vada præcipitant, cum Iuppiter horridus Austris 670

torquet aquosam hiemem et cælo cava nubila rumpit.

Pandarus et Bitias, Idæo Alcanore creti,

quos Iovis eduxit luco silvestris Iæra

abietibus iuvenes patriis et montibus æquos,

portam, quæ ducis imperio commissa, recludunt 675

freti armis, ultroque invitant mœnibus hostem.

ipsi intus dextra ac læva pro turribus astant

armati ferro et cristis capita alta corusci:

quales æriæ liquentia flumina circum

sive Padi ripis Athesim seu propter amœnum 680

consurgunt geminæ quercus intonsaque cælo

attollunt capita et sublimi vertice nutant.

inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis:

continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis

et præceps animi Tmarus et Mavortius Hæmon 685

agminibus totis aut versi terga dedere

aut ipso portæ posuere in limine vitam.

tum magis increscunt animis discordibus iræ,

et iam collecti Troes glomerantur eodem

et conferre manum et procurrere longius audent. 690

Ductori Turno diversa in parte furenti

turbantique viros perfertur nuntius, hostem

fervere cæde nova et portas præbere patentis.

deserit inceptum atque immani concitus ira

Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695

et primum Antiphaten (is enim se primus agebat),

Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,

coniecto sternit iaculo: volat Itala cornus

æra per tenerum stomachoque infixa sub altum

pectus abit; reddit specus atri vulneris undam 700

spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,

tum Bitian ardentem oculis animisque frementem,

non iaculo (neque enim iaculo vitam ille dedisset),

sed magnum stridens contorta phalarica venit 705

fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga

nec duplici squama lorica fidelis et auro

sustinuit; conlapsa ruunt immania membra,

dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens.

talis in Euboico Baiarum litore quondam 710

saxea pila cadit, magnis quam molibus ante

constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam

prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit;

miscent se maria et nigræ attolluntur harenæ,

tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile 715

Inarime Iovis imperiis imposta Typhœo.

Hic Mars armipotens animum virisque Latinis

addidit et stimulos acris sub pectore vertit,

immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.

undique conveniunt, quoniam data copia pugnæ, 720

bellatorque animo deus incidit.

Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit

et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,

portam vi multa converso cardine torquet

obnixus latis umeris, multosque suorum 725

mœnibus exclusos duro in certamine linquit;

ast alios secum includit recipitque ruentis,

demens, qui Rutulum in medio non agmine regem

viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,

immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730

continuo nova lux oculis effulsit et arma

horrendum sonuere, tremunt in vertice cristæ

sanguineæ clipeoque micantia fulmina mittit.

agnoscunt faciem invisam atque immania membra

turbati subito Æneadæ. tum Pandarus ingens 735

emicat et mortis fraternæ fervidus ira

effatur: 'non hæc dotalis regia Amatæ,

nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.

castra inimica vides, nulla hinc exire potestas.'

olli subridens sedato pectore Turnus: 740

'incipe, si qua animo virtus, et consere dextram,

hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'

dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo

intorquet summis adnixus viribus hastam;

excepere auræ, vulnus Saturnia Iuno 745

detorsit veniens, portæque infigitur hasta.

'at non hoc telum, mea quod vi dextera versat,

effugies, neque enim is teli nec vulneris auctor':

sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem

et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750

dividit impubisque immani vulnere malas.

fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus;

conlapsos artus atque arma cruenta cerebro

sternit humi moriens, atque illi partibus æquis

huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. 755

Diffugiunt versi trepida formidine Troes,

et si continuo victorem ea cura subisset,

rumpere claustra manu sociosque immittere portis,

ultimus ille dies bello gentique fuisset.

sed furor ardentem cædisque insana cupido 760

egit in adversos.

principio Phalerim et succiso poplite Gygen

excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas

in tergus, Iuno viris animumque ministrat.

addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, 765

ignaros deinde in muris Martemque cientis

Alcandrumque Haliumque Nœmonaque Prytanimque.

Lyncea tendentem contra sociosque vocantem

vibranti gladio conixus ab aggere dexter

occupat, huic uno deiectum comminus ictu 770

cum galea longe iacuit caput. inde ferarum

vastatorem Amycum, quo non felicior alter

unguere tela manu ferrumque armare veneno,

et Clytium Æoliden et amicum Crethea Musis,

Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775

et citharæ cordi numerosque intendere nervis,

semper equos atque arma virum pugnasque canebat.

Tandem ductores audita cæde suorum

conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,

palantisque vident socios hostemque receptum. 780

et Mnestheus: 'quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.

'quos alios muros, quæve ultra mœnia habetis?

unus homo et vestris, o cives, undique sæptus

aggeribus tantas strages impune per urbem

ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco? 785

non infelicis patriæ veterumque deorum

et magni Æneæ, segnes, miseretque pudetque?'

talibus accensi firmantur et agmine denso

consistunt. Turnus paulatim excedere pugna

et fluvium petere ac partem quæ cingitur unda. 790

acrius hoc Teucri clamore incumbere magno

et glomerare manum, ceu sævum turba leonem

cum telis premit infensis; at territus ille,

asper, acerba tuens, retro redit et neque terga

ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra 795

ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque.

haud aliter retro dubius vestigia Turnus

improperata refert et mens exæstuat ira.

quin etiam bis tum medios invaserat hostis,

bis confusa fuga per muros agmina vertit; 800

sed manus e castris propere coit omnis in unum

nec contra viris audet Saturnia Iuno

sufficere; æriam cælo nam Iuppiter Irim

demisit germanæ haud mollia iussa ferentem,

ni Turnus cedat Teucrorum mœnibus altis. 805

ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum

nec dextra valet, iniectis sic undique telis

obruitur. strepit adsiduo cava tempora circum

tinnitu galea et saxis solida æra fatiscunt

discussæque iubæ, capiti nec sufficit umbo 810

ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse

fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor

liquitur et piceum (nec respirare potestas)

flumen agit, fessos quatit æger anhelitus artus.

tum demum præceps saltu sese omnibus armis 815

in fluvium dedit. ille suo cum gurgite flavo

accepit venientem ac mollibus extulit undis

et lætum sociis abluta cæde remisit.