ÆNEIDOS LIBER DECIMVS

P. VERGILI MARONIS

(70-19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER DECIMVS

Panditur interea domus omnipotentis Olympi

conciliumque vocat divum pater atque hominum rex

sideream in sedem, terras unde arduus omnis

castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.

considunt tectis bipatentibus, incipit ipse: 5

'cælicolæ magni, quianam sententia vobis

versa retro tantumque animis certatis iniquis?

abnueram bello Italiam concurrere Teucris.

quæ contra vetitum discordia? quis metus aut hos

aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit? 10

adveniet iustum pugnæ (ne arcessite) tempus,

cum fera Karthago Romanis arcibus olim

exitium magnum atque Alpis immittet apertas:

tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.

nunc sinite et placitum læti componite fœdus.' 15

Iuppiter hæc paucis; at non Venus aurea contra

pauca refert:

'o pater, o hominum rerumque æterna potestas

(namque aliud quid sit quod iam implorare queamus?),

cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 20

per medios insignis equis tumidusque secundo

Marte ruat? non clausa tegunt iam mœnia Teucros;

quin intra portas atque ipsis prœlia miscent

aggeribus murorum et inundant sanguine fossæ.

Æneas ignarus abest. numquamne levari 25

obsidione sines? muris iterum imminet hostis

nascentis Troiæ nec non exercitus alter,

atque iterum in Teucros Ætolis surgit ab Arpis

Tydides. equidem credo, mea vulnera restant

et tua progenies mortalia demoror arma. 30

si sine pace tua atque invito numine Troes

Italiam petiere, luant peccata neque illos

iuveris auxilio; sin tot responsa secuti

quæ superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam

vertere iussa potest aut cur nova condere fata? 35

quid repetam exustas Erycino in litore classis,

quid tempestatum regem ventosque furentis

Æolia excitos aut actam nubibus Irim?

nunc etiam manis (hæc intemptata manebat

sors rerum) movet et superis immissa repente 40

Allecto medias Italum bacchata per urbes.

nil super imperio moveor. speravimus ista,

dum fortuna fuit. vincant, quos vincere mavis.

si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx

dura, per eversæ, genitor, fumantia Troiæ 45

excidia obtestor: liceat dimittere ab armis

incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.

Æneas sane ignotis iactetur in undis

et quacumque viam dederit Fortuna sequatur:

hunc tegere et diræ valeam subducere pugnæ. 50

est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera

Idaliæque domus: positis inglorius armis

exigat hic ævum. magna dicione iubeto

Karthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde

obstabit Tyriis. quid pestem evadere belli 55

iuvit et Argolicos medium fugisse per ignis

totque maris vastæque exhausta pericula terræ,

dum Latium Teucri recidiuaque Pergama quærunt?

non satius cineres patriæ insedisse supremos

atque solum quo Troia fuit? Xanthum et Simœnta 60

redde, oro, miseris iterumque revolvere casus

da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno

acta furore gravi: 'quid me alta silentia cogis

rumpere et obductum verbis vulgare dolorem?

Ænean hominum quisquam divumque subegit 65

bella sequi aut hostem regi se inferre Latino?

Italiam petiit fatis auctoribus (esto)

Cassandræ impulsus furiis: num linquere castra

hortati sumus aut vitam committere ventis?

num puero summam belli, num credere muros, 70

Tyrrhenamque fidem aut gentis agitare quietas?

quis deus in fraudem, quæ dura potentia nostra

egit? ubi hic Iuno demissave nubibus Iris?

indignum est Italos Troiam circumdare flammis

nascentem et patria Turnum consistere terra, 75

cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:

quid face Troianos atra vim ferre Latinis,

arva aliena iugo premere atque avertere prædas?

quid soceros legere et gremiis abducere pactas,

pacem orare manu, præfigere puppibus arma? 80

tu potes Ænean manibus subducere Graium

proque viro nebulam et ventos obtendere inanis,

et potes in totidem classem convertere nymphas:

nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est?

"Æneas ignarus abest": ignarus et absit. 85

est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:

quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas?

nosne tibi fluxas Phrygiæ res vertere fundo

conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis

obiecit? quæ causa fuit consurgere in arma 90

Europamque Asiamque et fœdera solvere furto?

me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,

aut ego tela dedi fovive Cupidine bella?

tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis

haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.' 95

Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant

cælicolæ adsensu vario, ceu flamina prima

cum deprensa fremunt silvis et cæca volutant

murmura venturos nautis prodentia ventos.

tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas, 100

infit (eo dicente deum domus alta silescit

et tremefacta solo tellus, silet arduus æther,

tum Zephyri posuere, premit placida æquora pontus):

'accipite ergo animis atque hæc mea figite dicta.

quandoquidem Ausonios coniungi fœdere Teucris 105

haud licitum, nec vestra capit discordia finem,

quæ cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,

Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,

seu fatis Italum castra obsidione tenentur

sive errore malo Troiæ monitisque sinistris. 110

nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa laborem

fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem.

fata viam invenient.' Stygii per flumina fratris,

per pice torrentis atraque voragine ripas

adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. 115

hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo

surgit, cælicolæ medium quem ad limina ducunt.

Interea Rutuli portis circum omnibus instant

sternere cæde viros et mœnia cingere flammis.

at legio Æneadum vallis obsessa tenetur 120

nec spes ulla fugæ. miseri stant turribus altis

nequiquam et rara muros cinxere corona

Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymœtes

Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris,

prima acies; hos germani Sarpedonis ambo 125

et Clarus et Thæmon Lycia comitantur ab alta.

fert ingens toto conixus corpore saxum,

haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,

nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.

hi iaculis, illi certant defendere saxis 130

molirique ignem nervoque aptare sagittas.

ipse inter medios, Veneris iustissima cura,

Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum,

qualis gemma micat fulvum quæ dividit aurum,

aut collo decus aut capiti, vel quale per artem 135

inclusum buxo aut Oricia terebintho

lucet ebur; fusos cervix cui lactea crinis

accipit et molli subnectens circulus auro.

te quoque magnanimæ viderunt, Ismare, gentes

vulnera derigere et calamos armare veneno, 140

Mæonia generose domo, ubi pinguia culta

exercentque viri Pactolusque inrigat auro.

adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni

aggere murorum sublimem gloria tollit,

et Capys: hinc nomen Campanæ ducitur urbi. 145

Illi inter sese duri certamina belli

contulerant: media Æneas freta nocte secabat.

namque ut ab Evandro castris ingressus Etruscis

regem adit et regi memorat nomenque genusque

quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma 150

quæ sibi conciliet, violentaque pectora Turni

edocet, humanis quæ sit fiducia rebus

admonet immiscetque preces, haud fit mora, Tarchon

iungit opes fœdusque ferit; tum libera fati

classem conscendit iussis gens Lydia divum 155

externo commissa duci. Æneia puppis

prima tenet rostro Phrygios subiuncta leones,

imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.

hic magnus sedet Æneas secumque volutat

eventus belli varios, Pallasque sinistro 160

adfixus lateri iam quærit sidera, opacæ

noctis iter, iam quæ passus terraque marique.

Pandite nunc Helicona, deæ, cantusque movete,

quæ manus interea Tuscis comitetur ab oris

Ænean armetque rates pelagoque vehatur. 165

Massicus ærata princeps secat æquora Tigri,

sub quo mille manus iuvenum, qui mœnia Clusi

quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittæ

gorytique leves umeris et letifer arcus.

una toruus Abas: huic totum insignibus armis 170

agmen et aurato fulgebat Apolline puppis.

sescentos illi dederat Populonia mater

expertos belli iuvenes, ast Ilva trecentos

insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.

tertius ille hominum divumque interpres Asilas, 175

cui pecudum fibræ, cæli cui sidera parent

et linguæ volucrum et præsagi fulminis ignes,

mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.

hos parere iubent Alpheæ ab origine Pisæ,

urbs Etrusca solo. sequitur pulcherrimus Astyr, 180

Astyr equo fidens et versicoloribus armis.

ter centum adiciunt (mens omnibus una sequendi)

qui Cærete domo, qui sunt Minionis in arvis,

et Pyrgi veteres intempestæque Graviscæ.

Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, 185

transierim, Cunare, et paucis comitate Cupavo,

cuius olorinæ surgunt de vertice pennæ

(crimen, Amor, vestrum) formæque insigne paternæ.

namque ferunt luctu Cycnum Phæthontis amati,

populeas inter frondes umbramque sororum 190

dum canit et mæstum Musa solatur amorem,

canentem molli pluma duxisse senectam

linquentem terras et sidera voce sequentem.

filius æqualis comitatus classe catervas

ingentem remis Centaurum promovet: ille 195

instat aquæ saxumque undis immane minatur

arduus, et longa sulcat maria alta carina.

Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,

fatidicæ Mantus et Tusci filius amnis,

qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, 200

Mantua dives avis, sed non genus omnibus unum:

gens illi triplex, populi sub gente quaterni,

ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires.

hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,

quos patre Benaco velatus harundine glauca 205

Mincius infesta ducebat in æquora pinu.

it gravis Aulestes centenaque arbore fluctum

verberat adsurgens, spumant vada marmore verso.

hunc vehit immanis Triton et cærula concha

exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti 210

frons hominem præfert, in pristim desinit alvus,

spumea semifero sub pectore murmurat unda.

Tot lecti proceres ter denis navibus ibant

subsidio Troiæ et campos salis ære secabant.

Iamque dies cælo concesserat almaque curru 215

noctivago Phœbe medium pulsabat Olympum:

Æneas (neque enim membris dat cura quietem)

ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.

atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum

occurrit comitum: nymphæ, quas alma Cybebe 220

numen habere maris nymphasque e navibus esse

iusserat, innabant pariter fluctusque secabant,

quot prius æratæ steterant ad litora proræ.

agnoscunt longe regem lustrantque choreis;

quarum quæ fandi doctissima Cymodocea 225

pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso

eminet ac læva tacitis subremigat undis.

tum sic ignarum adloquitur: 'vigilasne, deum gens,

Ænea? vigila et velis immitte rudentis.

nos sumus, Idææ sacro de vertice pinus, 230

nunc pelagi nymphæ, classis tua. perfidus ut nos

præcipitis ferro Rutulus flammaque premebat,

rupimus invitæ tua vincula teque per æquor

quærimus. hanc genetrix faciem miserata refecit

et dedit esse deas ævumque agitare sub undis. 235

at puer Ascanius muro fossisque tenetur

tela inter media atque horrentis Marte Latinos.

iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco

Arcas eques; medias illis opponere turmas,

ne castris iungant, certa est sententia Turno. 240

surge age et Aurora socios veniente vocari

primus in arma iube, et clipeum cape quem dedit ipse

invictum ignipotens atque oras ambiit auro.

crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,

ingentis Rutulæ spectabit cædis acervos.' 245

dixerat et dextra discedens impulit altam

haud ignara modi puppim: fugit illa per undas

ocior et iaculo et ventos æquante sagitta.

inde aliæ celerant cursus. stupet inscius ipse

Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250

tum breviter supera aspectans convexa precatur:

'alma parens Idæa deum, cui Dindyma cordi

turrigeræque urbes biiugique ad frena leones,

tu mihi nunc pugnæ princeps, tu rite propinques

augurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.' 255

tantum effatus, et interea revoluta ruebat

matura iam luce dies noctemque fugarat;

principio sociis edicit signa sequantur

atque animos aptent armis pugnæque parent se.

Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra 260

stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra

extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt

Dardanidæ e muris, spes addita suscitat iras,

tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris

Strymoniæ dant signa grues atque æthera tranant 265

cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.

at Rutulo regi ducibusque ea mira videri

Ausoniis, donec versas ad litora puppis

respiciunt totumque adlabi classibus æquor.

ardet apex capiti cristisque a vertice flamma 270

funditur et vastos umbo vomit aureus ignis:

non secus ac liquida si quando nocte cometæ

sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor

ille sitim morbosque ferens mortalibus ægris

nascitur et lævo contristat lumine cælum. 275

Haud tamen audaci Turno fiducia cessit

litora præcipere et venientis pellere terra.

[ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:]

'quod votis optastis adest, perfringere dextra.

in manibus Mars ipse viris. nunc coniugis esto 280

quisque suæ tectique memor, nunc magna referto

facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam

dum trepidi egressisque labant vestigia prima.

audentis Fortuna iuvat.'

hæc ait, et secum versat quos ducere contra 285

uel quibus obsessos possit concredere muros.

Interea Æneas socios de puppibus altis

pontibus exponit. multi servare recursus

languentis pelagi et brevibus se credere saltu,

per remos alii. speculatus litora Tarchon, 290

qua vada non sperat nec fracta remurmurat unda,

sed mare inoffensum crescenti adlabitur æstu,

advertit subito proras sociosque precatur:

'nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;

tollite, ferte rates, inimicam findite rostris 295

hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.

frangere nec tali puppim statione recuso

arrepta tellure semel.' quæ talia postquam

effatus Tarchon, socii consurgere tonsis

spumantisque rates arvis inferre Latinis, 300

donec rostra tenent siccum et sedere carinæ

omnes innocuæ. sed non puppis tua, Tarchon:

namque inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo

anceps sustentata diu fluctusque fatigat,

solvitur atque viros mediis exponit in undis, 305

fragmina remorum quos et fluitantia transtra

impediunt retrahitque pedes simul unda relabens.

Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer

totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.

signa canunt. primus turmas invasit agrestis 310

Æneas, omen pugnæ, stravitque Latinos

occiso Therone, virum qui maximus ultro

Ænean petit. huic gladio perque ærea suta,

per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.

inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta 315

et tibi, Phœbe, sacrum: casus evadere ferri

quo licuit parvo? nec longe Cissea durum

immanemque Gyan sternentis agmina clava

deiecit leto; nihil illos Herculis arma

nec validæ iuvere manus genitorque Melampus, 320

Alcidæ comes usque gravis dum terra labores

præbuit. ecce Pharo, voces dum iactat inertis,

intorquens iaculum clamanti sistit in ore.

tu quoque, flaventem prima lanugine malas

dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325

Dardania stratus dextra, securus amorum

qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres,

ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci

progenies, septem numero, septenaque tela

coniciunt; partim galea clipeoque resultant 330

inrita, deflexit partim stringentia corpus

alma Venus. fidum Æneas adfatur Achaten:

'suggere tela mihi, non ullum dextera frustra

torserit in Rutulos, steterunt quæ in corpore Graium

Iliacis campis.' tum magnam corripit hastam 335

et iacit: illa volans clipei transverberat æra

Mæonis et thoraca simul cum pectore rumpit.

huic frater subit Alcanor fratremque ruentem

sustentat dextra: traiecto missa lacerto

protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, 340

dexteraque ex umero nervis moribunda pependit.

tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto

Ænean petiit: sed non et figere contra

est licitum, magnique femur perstrinxit Achatæ.

Hic Curibus fidens primævo corpore Clausus 345

advenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta

sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis

vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille

fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem.

tris quoque Threicios Boreæ de gente suprema 350

et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit,

per varios sternit casus. accurrit Halæsus

Auruncæque manus, subit et Neptunia proles,

insignis Messapus equis. expellere tendunt

nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso 355

Ausoniæ. magno discordes æthere venti

prœlia ceu tollunt animis et viribus æquis;

non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;

anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:

haud aliter Troianæ acies aciesque Latinæ 360

concurrunt, hæret pede pes densusque viro vir.

At parte ex alia, qua saxa rotantia late

intulerat torrens arbustaque diruta ripis,

Arcadas insuetos acies inferre pedestris

ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci, 365

aspera aquis natura loci dimittere quando

suasit equos, unum quod rebus restat egenis,

nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris;

'quo fugitis, socii? per vos et fortia facta,

per ducis Evandri nomen devictaque bella 370

spemque meam, patriæ quæ nunc subit æmula laudi,

fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis

est via. qua globus ille virum densissimus urget,

hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.

numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste 375

mortales; totidem nobis animæque manusque.

ecce maris magna claudit nos obice pontus,

deest iam terra fugæ: pelagus Troiamne petamus?'

hæc ait, et medius densos prorumpit in hostis.

Obvius huic primum fatis adductus iniquis 380

fit Lagus. hunc, vellit magno dum pondere saxum,

intorto figit telo, discrimina costis

per medium qua spina dabat, hastamque receptat

ossibus hærentem. quem non super occupat Hisbo,

ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem, 385

dum furit, incautum crudeli morte sodalis

excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.

hinc Sthenium petit et Rhœti de gente vetusta

Anchemolum thalamos ausum incestare novercæ.

vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, 390

Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,

indiscreta suis gratusque parentibus error;

at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas.

nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;

te decisa suum, Laride, dextera quærit 395

semianimesque micant digiti ferrumque retractant.

Arcadas accensos monitu et præclara tuentis

facta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis.

Tum Pallas biiugis fugientem Rhœtea præter

traicit. hoc spatium tantumque moræ fuit Ilo; 400

Ilo namque procul validam derexerat hastam,

quam medius Rhœteus intercipit, optime Teuthra,

te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus

cædit semianimis Rutulorum calcibus arva.

ac velut optato ventis æstate coortis 405

dispersa immittit silvis incendia pastor,

correptis subito mediis extenditur una

horrida per latos acies Volcania campos,

ille sedens victor flammas despectat ovantis:

non aliter socium virtus coit omnis in unum 410

teque iuvat, Palla. sed bellis acer Halæsus

tendit in adversos seque in sua colligit arma.

hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,

Strymonio dextram fulgenti deripit ense

elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis 415

ossaque dispersit cerebro permixta cruento.

fata canens silvis genitor celarat Halæsum;

ut senior leto canentia lumina solvit,

iniecere manum Parcæ telisque sacrarunt

Evandri. quem sic Pallas petit ante precatus: 420

'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,

fortunam atque viam duri per pectus Halæsi.

hæc arma exuviasque viri tua quercus habebit.'

audiit illa deus; dum texit Imaona Halæsus,

Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 425

At non cæde viri tanta perterrita Lausus,

pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem

oppositum interimit, pugnæ nodumque moramque.

sternitur Arcadiæ proles, sternuntur Etrusci

et vos, o Grais imperdita corpora, Teucri. 430

agmina concurrunt ducibusque et viribus æquis;

extremi addensent acies nec turba moveri

tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget,

hinc contra Lausus, nec multum discrepat ætas,

egregii forma, sed quis Fortuna negarat 435

in patriam reditus. ipsos concurrere passus

haud tamen inter se magni regnator Olympi;

mox illos sua fata manent maiore sub hoste.

Interea soror alma monet succedere Lauso

Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. 440

ut vidit socios: 'tempus desistere pugnæ;

solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas

debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'

hæc ait, et socii cesserunt æquore iusso.

at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba 445

miratus stupet in Turno corpusque per ingens

lumina voluit obitque truci procul omnia visu,

talibus et dictis it contra dicta tyranni:

'aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis

aut leto insigni: sorti pater æquus utrique est. 450

tolle minas.' fatus medium procedit in æquor;

frigidus Arcadibus coit in præcordia sanguis.

desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire

comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta

stare procul campis meditantem in prœlia taurum, 455

advolat, haud alia est Turni venientis imago.

hunc ubi contiguum missæ fore credidit hastæ,

ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum

viribus imparibus, magnumque ita ad æthera fatur:

'per patris hospitium et mensas, quas advena adisti, 460

te precor, Alcide, cœptis ingentibus adsis.

cernat semineci sibi me rapere arma cruenta

victoremque ferant morientia lumina Turni.'

audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo

corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis. 465

tum genitor natum dictis adfatur amicis:

'stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus

omnibus est vitæ; sed famam extendere factis,

hoc virtutis opus. Troiæ sub mœnibus altis

tot gnati cecidere deum, quin occidit una 470

Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum

fata vocant metasque dati pervenit ad ævi.'

sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis.

At Pallas magnis emittit viribus hastam

vaginaque cava fulgentem deripit ensem. 475

illa volans umeri surgunt qua tegmina summa

incidit, atque viam clipei molita per oras

tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.

hic Turnus ferro præfixum robur acuto

in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur: 480

'aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.'

dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot æris,

quem pellis totiens obeat circumdata tauri,

vibranti cuspis medium transverberat ictu

loricæque moras et pectus perforat ingens. 485

ille rapit calidum frustra de vulnere telum:

una eademque via sanguis animusque sequuntur.

corruit in vulnus (sonitum super arma dedere)

et terram hostilem moriens petit ore cruento.

quem Turnus super adsistens: 490

'Arcades, hæc' inquit 'memores mea dicta referte

Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto.

quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,

largior. haud illi stabunt Æneia parvo

hospitia.' et lævo pressit pede talia fatus 495

exanimem rapiens immania pondera baltei

impressumque nefas: una sub nocte iugali

cæsa manus iuvenum fœde thalamique cruenti,

quæ Clonus Eurytides multo cælaverat auro;

quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 500

nescia mens hominum fati sortisque futuræ

et servare modum rebus sublata secundis!

Turno tempus erit magno cum optaverit emptum

intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque

oderit. at socii multo gemitu lacrimisque 505

impositum scuto referunt Pallanta frequentes.

o dolor atque decus magnum rediture parenti,

hæc te prima dies bello dedit, hæc eadem aufert,

cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos!

Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor 510

advolat Æneæ tenui discrimine leti

esse suos, tempus versis succurrere Teucris.

proxima quæque metit gladio latumque per agmen

ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum

cæde nova quærens. Pallas, Evander, in ipsis 515

omnia sunt oculis, mensæ quas advena primas

tunc adiit, dextræque datæ. Sulmone creatos

quattuor hic iuvenes, totidem quos educat Ufens,

viventis rapit, inferias quos immolet umbris

captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 520

inde Mago procul infensam contenderat hastam:

ille astu subit, at tremibunda supervolat hasta,

et genua amplectens effatur talia supplex:

'per patrios manis et spes surgentis Iuli

te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. 525

est domus alta, iacent penitus defossa talenta

cælati argenti, sunt auri pondera facti

infectique mihi. non hic victoria Teucrum

vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'

dixerat. Æneas contra cui talia reddit: 530

'argenti atque auri memoras quæ multa talenta

gnatis parce tuis. belli commercia Turnus

sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.

hoc patris Anchisæ manes, hoc sentit Iulus.'

sic fatus galeam læva tenet atque reflexa 535

cervice orantis capulo tenus applicat ensem.

nec procul Hæmonides, Phœbi Triviæque sacerdos,

infula cui sacra redimibat tempora vitta,

totus conlucens veste atque insignibus albis.

quem congressus agit campo, lapsumque superstans 540

immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus

lecta refert umeris tibi, rex Gradiue, tropæum.

Instaurant acies Volcani stirpe creatus

Cæculus et veniens Marsorum montibus Umbro.

Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram 545

et totum clipei ferro deiecerat orbem

(dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo

crediderat, cæloque animum fortasse ferebat

canitiemque sibi et longos promiserat annos);

Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550

silvicolæ Fauno Dryope quem nympha crearat,

obvius ardenti sese obtulit. ille reducta

loricam clipeique ingens onus impedit hasta,

tum caput orantis nequiquam et multa parantis

dicere deturbat terræ, truncumque tepentem 555

provolvens super hæc inimico pectore fatur:

'istic nunc, metuende, iace. non te optima mater

condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:

alitibus linquere feris, aut gurgite mersum

unda feret piscesque impasti vulnera lambent.' 560

protinus Antæum et Lucam, prima agmina Turni,

persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem,

magnanimo Volcente satum, ditissimus agri

qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis.

Ægæon qualis, centum cui bracchia dicunt 565

centenasque manus, quinquaginta oribus ignem

pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra

tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis:

sic toto Æneas desævit in æquore victor

ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphæi 570

quadriiugis in equos adversaque pectora tendit.

atque illi longe gradientem et dira frementem

ut videre, metu versi retroque ruentes

effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.

Interea biiugis infert se Lucagus albis 575

in medios fraterque Liger; sed frater habenis

flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.

haud tulit Æneas tanto fervore furentis;

inruit adversaque ingens apparuit hasta.

cui Liger:                                                             580

'non Diomedis equos nec currum cernis Achilli

aut Phrygiæ campos: nunc belli finis et ævi

his dabitur terris.' vesano talia late

dicta volant Ligeri. sed non et Troius heros

dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis. 585

Lucagus ut pronus pendens in verbera telo

admonuit biiugos, proiecto dum pede lævo

aptat se pugnæ, subit oras hasta per imas

fulgentis clipei, tum lævum perforat inguen;

excussus curru moribundus volvitur arvis. 590

quem pius Æneas dictis adfatur amaris:

'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum

prodidit aut vanæ vertere ex hostibus umbræ:

ipse rotis saliens iuga deseris.' hæc ita fatus

arripuit biiugos; frater tendebat inertis 595

infelix palmas curru delapsus eodem:

'per te, per qui te talem genuere parentes,

vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'

pluribus oranti Æneas: 'haud talia dudum

dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.' 600

tum latebras animæ pectus mucrone recludit.

talia per campos edebat funera ductor

Dardanius torrentis aquæ vel turbinis atri

more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt

Ascanius puer et nequiquam obsessa iuventus. 605

Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:

'o germana mihi atque eadem gratissima coniunx,

ut rebare, Venus (nec te sententia fallit)

Troianas sustentat opes, non vivida bello

dextra viris animusque ferox patiensque pericli.' 610

cui Iuno summissa: 'quid, o pulcherrime coniunx,

sollicitas ægram et tua tristia dicta timentem?

si mihi, quæ quondam fuerat quamque esse decebat,

vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,

omnipotens, quin et pugnæ subducere Turnum 615

et Dauno possem incolumem servare parenti.

nunc pereat Teucrisque pio det sanguine pœnas.

ille tamen nostra deducit origine nomen

Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga

sæpe manu multisque oneravit limina donis.' 620

cui rex ætherii breviter sic fatur Olympi:

'si mora præsentis leti tempusque caduco

oratur iuveni meque hoc ita ponere sentis,

tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:

hactenus indulsisse vacat. sin altior istis 625

sub precibus venia ulla latet totumque moveri

mutarive putas bellum, spes pascis inanis.'

et Iuno adlacrimans: 'quid si, quæ voce gravaris,

mente dares atque hæc Turno rata vita maneret?

nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri 630

vana feror. quod ut o potius formidine falsa

ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!'

Hæc ubi dicta dedit, cælo se protinus alto

misit agens hiemem nimbo succincta per auras,

Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit. 635

tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram

in faciem Æneæ (visu mirabile monstrum)

Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque

divini adsimulat capitis, dat inania verba,

dat sine mente sonum gressusque effingit euntis, 640

morte obita qualis fama est volitare figuras

aut quæ sopitos deludunt somnia sensus.

at primas læta ante acies exsultat imago

inritatque virum telis et voce lacessit.

instat cui Turnus stridentemque eminus hastam 645

conicit; illa dato vertit vestigia tergo.

tum vero Ænean aversum ut cedere Turnus

credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:

'quo fugis, Ænea? thalamos ne desere pactos;

hac dabitur dextra tellus quæsita per undas.' 650

talia vociferans sequitur strictumque coruscat

mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos.

Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi

expositis stabat scalis et ponte parato,

qua rex Clusinis aduectus Osinius oris. 655

huc sese trepida Æneæ fugientis imago

conicit in latebras, nec Turnus segnior instat

exsuperatque moras et pontis transilit altos.

vix proram attigerat, rumpit Saturnia funem

avulsamque rapit revoluta per æquora navem. 660

tum levis haud ultra latebras iam quærit imago, 663

sed sublime volans nubi se immiscuit atræ,

illum autem Æneas absentem in prœlia poscit; 661

obvia multa virum demittit corpora morti,

cum Turnum medio interea fert æquore turbo. 665

respicit ignarus rerum ingratusque salutis

et duplicis cum voce manus ad sidera tendit:

'omnipotens genitor, tanton me crimine dignum

duxisti et talis voluisti expendere pœnas?

quo feror? unde abii? quæ me fuga quemve reducit? 670

Laurentisne iterum muros aut castra videbo?

quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?

quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui

et nunc palantis video, gemitumque cadentum

accipio? quid ago? aut quæ iam satis ima dehiscat 675

terra mihi? vos o potius miserescite, venti;

in rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro)

ferte ratem sævisque vadis immittite syrtis,

quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.'

hæc memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc, 680

an sese mucrone ob tantum dedecus amens

induat et crudum per costas exigat ensem,

fluctibus an iaciat mediis et litora nando

curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.

ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno 685

continuit iuvenemque animi miserata repressit.

labitur alta secans fluctuque æstuque secundo

et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.

At Iovis interea monitis Mezentius ardens

succedit pugnæ Teucrosque invadit ovantis. 690

concurrunt Tyrrhenæ acies atque omnibus uni,

uni odiisque viro telisque frequentibus instant.

ille (velut rupes vastum quæ prodit in æquor,

obvia ventorum furiis expostaque ponto,

vim cunctam atque minas perfert cælique marisque 695

ipsa immota manens) prolem Dolichaonis Hebrum

sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,

sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis

occupat os faciemque adversam, poplite Palmum

succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso 700

donat habere umeris et vertice figere cristas.

nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta

æqualem comitemque, una quem nocte Theano

in lucem genitore Amyco dedit et face prægnas

Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna 705

occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.

ac velut ille canum morsu de montibus altis

actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos

defendit multosque palus Laurentia silva

pascit harundinea, postquam inter retia ventum est, 710

substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,

nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus,

sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;

ille autem impavidus partis cunctatur in omnis 717

dentibus infrendens et tergo decutit hastas: 718

haud aliter, iustæ quibus est Mezentius iræ, 714

non ulli est animus stricto concurrere ferro, 715

missilibus longe et vasto clamore lacessunt. 716

Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, 719

Graius homo, infectos linquens profugus hymenæos. 720

hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,

purpureum pennis et pactæ coniugis ostro,

impastus stabula alta leo ceu sæpe peragrans

(suadet enim vesana fames), si forte fugacem

conspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725

gaudet hians immane comasque arrexit et hæret

visceribus super incumbens; lavit improba tæter

ora cruor—

sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.

sternitur infelix Acron et calcibus atram 730

tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.

atque idem fugientem haud est dignatus Oroden

sternere nec iacta cæcum dare cuspide vulnus;

obvius adversoque occurrit seque viro vir

contulit, haud furto melior sed fortibus armis. 735

tum super abiectum posito pede nixus et hasta:

'pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.'

conclamant socii lætum pæana secuti;

ille autem exspirans: 'non me, quicumque es, inulto,

victor, nec longum lætabere; te quoque fata 740

prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.'

ad quem subridens mixta Mezentius ira:

'nunc morere. ast de me divum pater atque hominum rex

viderit.' hoc dicens eduxit corpore telum.

olli dura quies oculos et ferreus urget 745

somnus, in æternam clauduntur lumina noctem.

Cædicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen

partheniumque Rapo et prædurum viribus Orsen,

Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichæten,

illum infrenis equi lapsu tellure iacentem, 750

hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis,

quem tamen haud expers Valerus virtutis avitæ

deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces

insidiis, iaculo et longe fallente sagitta.

Iam gravis æquabat luctus et mutua Mavors 755

funera; cædebant pariter pariterque ruebant

victores victique, neque his fuga nota neque illis.

di Iovis in tectis iram miserantur inanem

amborum et tantos mortalibus esse labores;

hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno. 760

pallida Tisiphone media inter milia sævit.

At vero ingentem quatiens Mezentius hastam

turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,

cum pedes incedit medii per maxima Nerei

stagna viam scindens, umero supereminet undas, 765

aut summis referens annosam montibus ornum

ingrediturque solo et caput inter nubila condit,

talis se vastis infert Mezentius armis.

huic contra Æneas speculatus in agmine longo

obvius ire parat. manet imperterritus ille 770

hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;

atque oculis spatium emensus quantum satis hastæ:

'dextra mihi deus et telum, quod missile libro,

nunc adsint! voveo prædonis corpore raptis

indutum spoliis ipsum te, Lause, tropæum 775

Æneæ.' dixit, stridentemque eminus hastam

iecit. at illa volans clipeo est excussa proculque

egregium Antoren latus inter et ilia figit,

Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis

hæserat Evandro atque Itala consederat urbe. 780

sternitur infelix alieno vulnere, cælumque

aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos.

tum pius Æneas hastam iacit; illa per orbem

ære cavum triplici, per linea terga tribusque

transiit intextum tauris opus, imaque sedit 785

inguine, sed viris haud pertulit. ocius ensem

Æneas viso Tyrrheni sanguine lætus

eripit a femine et trepidanti fervidus instat.

ingemuit cari graviter genitoris amore,

ut vidit, Lausus, lacrimæque per ora volutæ— 790

hic mortis duræ casum tuaque optima facta,

si qua fidem tanto est operi latura vetustas,

non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo—

ille pedem referens et inutilis inque ligatus

cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat. 795

proripuit iuvenis seseque immiscuit armis,

iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis

Æneæ subiit mucronem ipsumque morando

sustinuit; socii magno clamore sequuntur,

dum genitor nati parma protectus abiret, 800

telaque coniciunt perturbantque eminus hostem

missilibus. furit Æneas tectusque tenet se.

ac velut effusa si quando grandine nimbi

præcipitant, omnis campis diffugit arator

omnis et agricola, et tuta latet arce viator 805

aut amnis ripis aut alti fornice saxi,

dum pluit in terris, ut possint sole reducto

exercere diem: sic obrutus undique telis

Æneas nubem belli, dum detonet omnis,

sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur: 810

'quo moriture ruis maioraque viribus audes?

fallit te incautum pietas tua.' nec minus ille

exsultat demens, sævæ iamque altius iræ

Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso

Parcæ fila legunt. validum namque exigit ensem 815

per medium Æneas iuvenem totumque recondit;

transiit et parmam mucro, levia arma minacis,

et tunicam molli mater quam neverat auro,

implevitque sinum sanguis; tum vita per auras

concessit mæsta ad Manis corpusque reliquit. 820

At vero ut vultum vidit morientis et ora,

ora modis Anchisiades pallentia miris,

ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,

et mentem patriæ subiit pietatis imago.

'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825

quid pius Æneas tanta dabit indole dignum?

arma, quibus lætatus, habe tua; teque parentum

manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.

hoc tamen infelix miseram solabere mortem:

Æneæ magni dextra cadis.' increpat ultro 830

cunctantis socios et terra sublevat ipsum

sanguine turpantem comptos de more capillos.

Interea genitor Tiberini ad fluminis undam

vulnera siccabat lymphis corpusque levabat

arboris acclinis trunco. procul ærea ramis 835

dependet galea et prato gravia arma quiescunt.

stant lecti circum iuvenes; ipse æger anhelans

colla fovet fusus propexam in pectore barbam;

multa super Lauso rogitat, multumque remittit

qui revocent mæstique ferant mandata parentis. 840

at Lausum socii exanimem super arma ferebant

flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum.

agnovit longe gemitum præsaga mali mens.

canitiem multo deformat pulvere et ambas

ad cælum tendit palmas et corpore inhæret. 845

'tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,

ut pro me hostili paterer succedere dextræ,

quem genui? tuane hæc genitor per vulnera servor

morte tua vivens? heu, nunc misero mihi demum

exitium infelix, nunc alte vulnus adactum! 850

idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,

pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.

debueram patriæ pœnas odiisque meorum:

omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!

nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo. 855

sed linquam.' simul hoc dicens attollit in ægrum

se femur et, quamquam vis alto vulnere tardat,

haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi,

hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat

omnibus. adloquitur mærentem et talibus infit: 860

'Rhæbe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,

viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti

et caput Æneæ referes Lausique dolorum

ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis,

occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo, 865

iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'

dixit, et exceptus tergo consueta locavit

membra manusque ambas iaculis oneravit acutis,

ære caput fulgens cristaque hirsutus equina.

sic cursum in medios rapidus dedit. æstuat ingens 870

uno in corde pudor mixtoque insania luctu.

atque hic Ænean magna ter voce vocavit. 873

Æneas agnovit enim lætusque precatur:

'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo!

incipias conferre manum.'

tantum effatus et infesta subit obvius hasta.

ille autem: 'quid me erepto, sævissime, nato

terres? hæc via sola fuit qua perdere posses:

nec mortem horremus nec divum parcimus ulli. 880

desine, nam venio moriturus et hæc tibi porto

dona prius.' dixit, telumque intorsit in hostem;

inde aliud super atque aliud figitque volatque

ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.

ter circum astantem lævos equitavit in orbis 885

tela manu iaciens, ter secum Troius heros

immanem ærato circumfert tegmine silvam.

inde ubi tot traxisse moras, tot spicula tædet

vellere, et urgetur pugna congressus iniqua,

multa movens animo iam tandem erumpit et inter 890

bellatoris equi cava tempora conicit hastam.

tollit se arrectum quadripes et calcibus auras

verberat, effusumque equitem super ipse secutus

implicat eiectoque incumbit cernuus armo.

clamore incendunt cælum Troesque Latinique. 895

advolat Æneas vaginaque eripit ensem

et super hæc: 'ubi nunc Mezentius acer et illa

effera vis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras

suspiciens hausit cælum mentemque recepit:

'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? 900

nullum in cæde nefas, nec sic ad prœlia veni,

nec tecum meus hæc pepigit mihi fœdera Lausus.

unum hoc per si qua est victis venia hostibus oro:

corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum

circumstare odia: hunc, oro, defende furorem 905

et me consortem nati concede sepulcro.'

hæc loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem

undantique animam diffundit in arma cruore.