ÆNEIDOS LIBER SEXTUS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER SEXTUS

Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas

et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.

obvertunt pelago proras; tum dente tenaci

ancora fundabat navis et litora curvæ

prætexunt puppes. iuvenum manus emicat ardens 5

litus in Hesperium; quærit pars semina flammæ

abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum

tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat.

at pius Æneas arces quibus altus Apollo

præsidet horrendæque procul secreta Sibyllæ, 10

antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque

Delius inspirat vates aperitque futura.

iam subeunt Triviæ lucos atque aurea tecta.

Dædalus, ut fama est, fugiens Minoia regna

præpetibus pennis ausus se credere cælo 15

insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,

Chalcidicaque levis tandem super astitit arce.

redditus his primum terris tibi, Phœbe, sacravit

remigium alarum posuitque immania templa.

in foribus letum Androgeo; tum pendere pœnas 20

Cecropidæ iussi (miserum!) septena quotannis

corpora natorum; stat ductis sortibus urna.

contra elata mari respondet Cnosia tellus:

hic crudelis amor tauri suppostaque furto

Pasiphæ mixtumque genus prolesque biformis 25

Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandæ,

hic labor ille domus et inextricabilis error;

magnum reginæ sed enim miseratus amorem

Dædalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,

cæca regens filo vestigia. tu quoque magnam 30

partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.

bis conatus erat casus effingere in auro,

bis patriæ cecidere manus. quin protinus omnia

perlegerent oculis, ni iam præmissus Achates

adforet atque una Phœbi Triviæque sacerdos, 35

Deiphobe Glauci, fatur quæ talia regi:

'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;

nunc grege de intacto septem mactare iuvencos

præstiterit, totidem lectas ex more bidentis.'

talibus adfata Ænean (nec sacra morantur 40

iussa viri) Teucros vocat alta in templa sacerdos.

Excisum Euboicæ latus ingens rupis in antrum,

quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,

unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllæ.

ventum erat ad limen, cum virgo 'poscere fata 45

tempus' ait; 'deus ecce deus!' cui talia fanti

ante fores subito non vultus, non color unus,

non comptæ mansere comæ; sed pectus anhelum,

et rabie fera corda tument, maiorque videri

nec mortale sonans, adflata est numine quando 50

iam propiore dei. 'cessas in vota precesque,

Tros' ait 'Ænea? cessas? neque enim ante dehiscent

attonitæ magna ora domus.' et talia fata

conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit

ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 55

'Phœbe, gravis Troiæ semper miserate labores,

Dardana qui Paridis derexti tela manusque

corpus in Æacidæ, magnas obeuntia terras

tot maria intravi duce te penitusque repostas

Massylum gentis prætentaque Syrtibus arva: 60

iam tandem Italiæ fugientis prendimus oras.

hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;

vos quoque Pergameæ iam fas est parcere genti,

dique deæque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens

gloria Dardaniæ. tuque, o sanctissima vates, 65

præscia venturi, da (non indebita posco

regna meis fatis) Latio considere Teucros

errantisque deos agitataque numina Troiæ.

tum Phœbo et Triviæ solido de marmore templum

instituam festosque dies de nomine Phœbi. 70

te quoque magna manent regnis penetralia nostris:

hic ego namque tuas sortis arcanaque fata

dicta meæ genti ponam, lectosque sacrabo,

alma, viros. foliis tantum ne carmina manda,

ne turbata volent rapidis ludibria ventis; 75

ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi.

At Phœbi nondum patiens immanis in antro

bacchatur vates, magnum si pectore possit

excussisse deum; tanto magis ille fatigat

os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. 80

ostia iamque domus patuere ingentia centum

sponte sua vatisque ferunt responsa per auras:

'o tandem magnis pelagi defuncte periclis

(sed terræ graviora manent), in regna Lavini

Dardanidæ venient (mitte hanc de pectore curam), 85

sed non et venisse volent. bella, horrida bella,

et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.

non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra

defuerint; alius Latio iam partus Achilles,

natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno 90

usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes!

causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris

externique iterum thalami.

tu ne cede malis, sed contra audentior ito, 95

qua tua te Fortuna sinet. via prima salutis

(quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.'

Talibus ex adyto dictis Cumæa Sibylla

horrendas canit ambages antroque remugit,

obscuris vera involvens: ea frena furenti 100

concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo.

ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,

incipit Æneas heros: 'non ulla laborum,

o virgo, nova mi facies inopinave surgit;

omnia præcepi atque animo mecum ante peregi. 105

unum oro: quando hic inferni ianua regis

dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,

ire ad conspectum cari genitoris et ora

contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.

illum ego per flammas et mille sequentia tela 110

eripui his umeris medioque ex hoste recepi;

ille meum comitatus iter maria omnia mecum

atque omnis pelagique minas cælique ferebat,

inualidus, viris ultra sortemque senectæ.

quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, 115

idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,

alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te

nequiquam lucis Hecate præfecit Avernis),

si potuit manis accersere coniugis Orpheus

Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 120

si fratrem Pollux alterna morte redemit

itque reditque viam totiens. quid Thesea, magnum

quid memorem Alciden? et mi genus ab Iove summo.'

Talibus orabat dictis arasque tenebat,

cum sic orsa loqui vates: 'sate sanguine divum, 125

Tros Anchisiade, facilis descensus Averno:

noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

sed revocare gradum superasque evadere ad auras,

hoc opus, hic labor est. pauci, quos æquus amavit

Iuppiter aut ardens evexit ad æthera virtus, 130

dis geniti potuere. tenent media omnia silvæ,

Cocytusque sinu labens circumvenit atro.

quod si tantus amor menti, si tanta cupido est

bis Stygios innare lacus, bis nigra videre

Tartara, et insano iuvat indulgere labori, 135

accipe quæ peragenda prius. latet arbore opaca

aureus et foliis et lento vimine ramus,

Iunoni infernæ dictus sacer; hunc tegit omnis

lucus et obscuris claudunt convallibus umbræ.

sed non ante datur telluris operta subire 140

auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

instituit. primo avulso non deficit alter

aureus, et simili frondescit virga metallo.

ergo alte vestiga oculis et rite repertum 145

carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,

si te fata vocant; aliter non viribus ullis

vincere nec duro poteris convellere ferro.

præterea iacet exanimum tibi corpus amici

(heu nescis) totamque incestat funere classem, 150

dum consulta petis nostroque in limine pendes.

sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

sic demum lucos Stygis et regna invia vivis

aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore. 155

Æneas mæsto defixus lumina vultu

ingreditur linquens antrum, cæcosque volutat

eventus animo secum. cui fidus Achates

it comes et paribus curis vestigia figit.

multa inter sese vario sermone serebant, 160

quem socium exanimum vates, quod corpus humandum

diceret. atque illi Misenum in litore sicco,

ut venere, vident indigna morte peremptum,

Misenum Æoliden, quo non præstantior alter

ære ciere viros Martemque accendere cantu. 165

Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum

et lituo pugnas insignis obibat et hasta.

postquam illum vita victor spoliavit Achilles,

Dardanio Æneæ sese fortissimus heros

addiderat socium, non inferiora secutus. 170

sed tum, forte cava dum personat æquora concha,

demens, et cantu vocat in certamina divos,

æmulus exceptum Triton, si credere dignum est,

inter saxa virum spumosa immerserat unda.

ergo omnes magno circum clamore fremebant, 175

præcipue pius Æneas. tum iussa Sibyllæ,

haud mora, festinant flentes aramque sepulcri

congerere arboribus cæloque educere certant.

itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum;

procumbunt piceæ, sonat icta securibus ilex 180

fraxineæque trabes cuneis et fissile robur

scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.

Nec non Æneas opera inter talia primus

hortatur socios paribusque accingitur armis.

atque hæc ipse suo tristi cum corde volutat 185

aspectans silvam immensam, et sic forte precatur:

'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

ostendat nemore in tanto! quando omnia vere

heu nimium de te vates, Misene, locuta est.'

vix ea fatus erat, geminæ cum forte columbæ 190

ipsa sub ora viri cælo venere volantes,

et viridi sedere solo. tum maximus heros

maternas agnovit avis lætusque precatur:

'este duces, o, si qua via est, cursumque per auras

derigite in lucos ubi pinguem dives opacat 195

ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,

diva parens.' sic effatus vestigia pressit

observans quæ signa ferant, quo tendere pergant.

pascentes illæ tantum prodire volando

quantum acie possent oculi servare sequentum. 200

inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,

tollunt se celeres liquidumque per æra lapsæ

sedibus optatis geminæ super arbore sidunt,

discolor unde auri per ramos aura refulsit.

quale solet silvis brumali frigore viscum 205

fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,

et croceo fetu teretis circumdare truncos,

talis erat species auri frondentis opaca

ilice, sic leni crepitabat brattea vento.

corripit Æneas extemplo avidusque refringit 210

cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllæ.

Nec minus interea Misenum in litore Teucri

flebant et cineri ingrato suprema ferebant.

principio pinguem tædis et robore secto

ingentem struxere pyram, cui frondibus atris 215

intexunt latera et feralis ante cupressos

constituunt, decorantque super fulgentibus armis.

pars calidos latices et æna undantia flammis

expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt.

fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt 220

purpureasque super vestis, velamina nota,

coniciunt. pars ingenti subiere feretro,

triste ministerium, et subiectam more parentum

aversi tenuere facem. congesta cremantur

turea dona, dapes, fuso crateres olivo. 225

postquam conlapsi cineres et flamma quievit,

reliquias vino et bibulam lavere favillam,

ossaque lecta cado texit Corynæus æno.

idem ter socios pura circumtulit unda

spargens rore levi et ramo felicis olivæ, 230

lustravitque viros dixitque novissima verba.

at pius Æneas ingenti mole sepulcrum

imponit suaque arma viro remumque tubamque

monte sub ærio, qui nunc Misenus ab illo

dicitur æternumque tenet per sæcula nomen. 235

His actis propere exsequitur præcepta Sibyllæ.

spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,

scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

quam super haud ullæ poterant impune volantes

tendere iter pennis: talis sese halitus atris 240

faucibus effundens supera ad convexa ferebat.

[unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]

quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos

constituit frontique invergit vina sacerdos,

et summas carpens media inter cornua sætas 245

ignibus imponit sacris, libamina prima,

voce vocans Hecaten cæloque Ereboque potentem.

supponunt alii cultros tepidumque cruorem

succipiunt pateris. ipse atri velleris agnam

Æneas matri Eumenidum magnæque sorori 250

ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam;

tum Stygio regi nocturnas incohat aras

et solida imponit taurorum viscera flammis,

pingue super oleum fundens ardentibus extis.

ecce autem primi sub limina solis et ortus 255

sub pedibus mugire solum et iuga cœpta moveri

silvarum, visæque canes ululare per umbram

adventante dea. 'procul, o procul este, profani,'

conclamat vates, 'totoque absistite luco;

tuque invade viam vaginaque eripe ferrum: 260

nunc animis opus, Ænea, nunc pectore firmo.'

tantum effata furens antro se immisit aperto;

ille ducem haud timidis vadentem passibus æquat.

Di, quibus imperium est animarum, umbræque silentes

et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, 265

sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro

pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram

perque domos Ditis vacuas et inania regna:

quale per incertam lunam sub luce maligna 270

est iter in silvis, ubi cælum condidit umbra

Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

Luctus et ultrices posuere cubilia Curæ,

pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, 275

et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,

terribiles visu formæ, Letumque Labosque;

tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis

Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,

ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens 280

vipereum crinem vittis innexa cruentis.

in medio ramos annosaque bracchia pandit

ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo

vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus hærent.

multaque præterea variarum monstra ferarum, 285

Centauri in foribus stabulant Scyllæque biformes

et centumgeminus Briareus ac belua Lernæ

horrendum stridens, flammisque armata Chimæra,

Gorgones Harpyiæque et forma tricorporis umbræ.

corripit hic subita trepidus formidine ferrum 290

Æneas strictamque aciem venientibus offert,

et ni docta comes tenuis sine corpore vitas

admoneat volitare cava sub imagine formæ,

inruat et frustra ferro diverberet umbras.

Hinc via Tartarei quæ fert Acherontis ad undas. 295

turbidus hic cæno vastaque voragine gurges

æstuat atque omnem Cocyto eructat harenam.

portitor has horrendus aquas et flumina servat

terribili squalore Charon, cui plurima mento

canities inculta iacet, stant lumina flamma, 300

sordidus ex umeris nodo dependet amictus.

ipse ratem conto subigit velisque ministrat

et ferruginea subvectat corpora cumba,

iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.

huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, 305

matres atque viri defunctaque corpora vita

magnanimum heroum, pueri innuptæque puellæ,

impositique rogis iuvenes ante ora parentum:

quam multa in silvis autumni frigore primo

lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto 310

quam multæ glomerantur aves, ubi frigidus annus

trans pontum fugat et terris immittit apricis.

stabant orantes primi transmittere cursum

tendebantque manus ripæ ulterioris amore.

navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, 315

ast alios longe summotos arcet harena.

Æneas miratus enim motusque tumultu

'dic,' ait, 'o virgo, quid vult concursus ad amnem?

quidve petunt animæ? vel quo discrimine ripas

hæ linquunt, illæ remis vada livida verrunt?' 320

olli sic breviter fata est longæva sacerdos:

'Anchisa generate, deum certissima proles,

Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,

di cuius iurare timent et fallere numen.

hæc omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; 325

portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.

nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

transportare prius quam sedibus ossa quierunt.

centum errant annos volitantque hæc litora circum;

tum demum admissi stagna exoptata revisunt.' 330

constitit Anchisa satus et vestigia pressit

multa putans sortemque animo miseratus iniquam.

cernit ibi mæstos et mortis honore carentis

Leucaspim et Lyciæ ductorem classis Oronten,

quos simul a Troia ventosa per æquora vectos 335

obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.

Ecce gubernator sese Palinurus agebat,

qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,

exciderat puppi mediis effusus in undis.

hunc ubi vix multa mæstum cognovit in umbra, 340

sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum

eripuit nobis medioque sub æquore mersit?

dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,

hoc uno responso animum delusit Apollo,

qui fore te ponto incolumem finisque canebat 345

venturum Ausonios. en hæc promissa fides est?'

ille autem: 'neque te Phœbi cortina fefellit,

dux Anchisiade, nec me deus æquore mersit.

namque gubernaclum multa vi forte revulsum,

cui datus hærebam custos cursusque regebam, 350

præcipitans traxi mecum. maria aspera iuro

non ullum pro me tantum cepisse timorem,

quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,

deficeret tantis navis surgentibus undis.

tris Notus hibernas immensa per æquora noctes 355

vexit me violentus aqua; vix lumine quarto

prospexi Italiam summa sublimis ab unda.

paulatim adnabam terræ; iam tuta tenebam,

ni gens crudelis madida cum veste gravatum

prensantemque uncis manibus capita aspera montis 360

ferro invasisset prædamque ignara putasset.

nunc me fluctus habet versantque in litore venti.

quod te per cæli iucundum lumen et auras,

per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram 365

inice, namque potes, portusque require Velinos;

aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix

ostendit (neque enim, credo, sine numine divum

flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),

da dextram misero et tecum me tolle per undas, 370

sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.'

talia fatus erat cœpit cum talia vates:

'unde hæc, o Palinure, tibi tam dira cupido?

tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum

Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis? 375

desine fata deum flecti sperare precando,

sed cape dicta memor, duri solacia casus.

nam tua finitimi, longe lateque per urbes

prodigiis acti cælestibus, ossa piabunt

et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, 380

æternumque locus Palinuri nomen habebit.'

his dictis curæ emotæ pulsusque parumper

corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.

navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda 385

per tacitum nemus ire pedemque advertere ripæ,

sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:

'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

fare age, quid venias, iam istinc et comprime gressum.

umbrarum hic locus est, somni noctisque soporæ: 390

corpora viva nefas Stygia vectare carina.

nec vero Alciden me sum lætatus euntem

accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.

Tartareum ille manu custodem in vincla petivit 395

ipsius a solio regis traxitque trementem;

hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.'

quæ contra breviter fata est Amphrysia vates:

'nullæ hic insidiæ tales (absiste moveri),

nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro 400

æternum latrans exsanguis terreat umbras,

casta licet patrui servet Proserpina limen.

Troius Æneas, pietate insignis et armis,

ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

si te nulla movet tantæ pietatis imago, 405

at ramum hunc' (aperit ramum qui veste latebat)

'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt;

nec plura his. ille admirans venerabile donum

fatalis virgæ longo post tempore visum

cæruleam advertit puppim ripæque propinquat. 410

inde alias animas, quæ per iuga longa sedebant,

deturbat laxatque foros; simul accipit alveo

ingentem Ænean. gemuit sub pondere cumba

sutilis et multam accepit rimosa paludem.

tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque 415

informi limo glaucaque exponit in ulua.

Cerberus hæc ingens latratu regna trifauci

personat adverso recubans immanis in antro.

cui vates horrere videns iam colla colubris

melle soporatam et medicatis frugibus offam 420

obicit. ille fame rabida tria guttura pandens

corripit obiectam, atque immania terga resolvit

fusus humi totoque ingens extenditur antro.

occupat Æneas aditum custode sepulto

evaditque celer ripam inremeabilis undæ. 425

Continuo auditæ voces vagitus et ingens

infantumque animæ flentes, in limine primo

quos dulcis vitæ exsortis et ab ubere raptos

abstulit atra dies et funere mersit acerbo;

hos iuxta falso damnati crimine mortis. 430

nec vero hæ sine sorte datæ, sine iudice, sedes:

quæsitor Minos urnam movet; ille silentum

consiliumque vocat vitasque et crimina discit.

proxima deinde tenent mæsti loca, qui sibi letum

insontes peperere manu lucemque perosi 435

proiecere animas. quam vellent æthere in alto

nunc et pauperiem et duros perferre labores!

fas obstat, tristisque palus inamabilis undæ

alligat et novies Styx interfusa cœrcet.

nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem 440

Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.

hic quos durus amor crudeli tabe peredit

secreti celant calles et myrtea circum

silva tegit; curæ non ipsa in morte relinquunt.

his Phædram Procrinque locis mæstamque Eriphylen 445

crudelis nati monstrantem vulnera cernit,

Evadnenque et Pasiphæn; his Laodamia

it comes et iuvenis quondam, nunc femina, Cæneus

rursus et in veterem fato revoluta figuram.

inter quas Phœnissa recens a vulnere Dido 450

errabat silva in magna; quam Troius heros

ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras

obscuram, qualem primo qui surgere mense

aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,

demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: 455

'infelix Dido, verus mihi nuntius ergo

venerat exstinctam ferroque extrema secutam?

funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,

per superos et si qua fides tellure sub ima est,

inuitus, regina, tuo de litore cessi. 460

sed me iussa deum, quæ nunc has ire per umbras,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

imperiis egere suis; nec credere quivi

hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. 465

quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.'

talibus Æneas ardentem et torva tuentem

lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.

illa solo fixos oculos aversa tenebat

nec magis incepto vultum sermone movetur 470

quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.

tandem corripuit sese atque inimica refugit

in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi

respondet curis æquatque Sychæus amorem.

nec minus Æneas casu percussus iniquo 475

prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

Inde datum molitur iter. iamque arva tenebant

ultima, quæ bello clari secreta frequentant.

hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

Parthenopæus et Adrasti pallentis imago, 480

hic multum fleti ad superos belloque caduci

Dardanidæ, quos ille omnis longo ordine cernens

ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,

tris Antenoridas Cererique sacrum Polybœten,

Idæumque etiam currus, etiam arma tenentem. 485

circumstant animæ dextra lævaque frequentes,

nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari

et conferre gradum et veniendi discere causas.

at Danaum proceres Agamemnoniæque phalanges

ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, 490

ingenti trepidare metu; pars vertere terga,

ceu quondam petiere rates, pars tollere vocem

exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto

Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora, 495

ora manusque ambas, populataque tempora raptis

auribus et truncas inhonesto vulnere naris.

vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem

supplicia, et notis compellat vocibus ultro:

'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500

quis tam crudelis optavit sumere pœnas?

cui tantum de te licuit? mihi fama suprema

nocte tulit fessum vasta te cæde Pelasgum

procubuisse super confusæ stragis acervum.

tunc egomet tumulum Rhœteo in litore inanem 505

constitui et magna manis ter voce vocavi.

nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi

conspicere et patria decedens ponere terra.'

ad quæ Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum;

omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 510

sed me fata mea et scelus exitiale Lacænæ

his mersere malis; illa hæc monimenta reliquit.

namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.

cum fatalis equus saltu super ardua venit 515

Pergama et armatum peditem gravis attulit aluo,

illa chorum simulans euhantis orgia circum

ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat

ingentem et summa Danaos ex arce vocabat.

tum me confectum curis somnoque gravatum 520

infelix habuit thalamus, pressitque iacentem

dulcis et alta quies placidæque simillima morti.

egregia interea coniunx arma omnia tectis

emovet, et fidum capiti subduxerat ensem:

intra tecta vocat Menelaum et limina pandit, 525

scilicet id magnum sperans fore munus amanti,

et famam exstingui veterum sic posse malorum.

quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una

hortator scelerum Æolides. di, talia Grais

instaurate, pio si pœnas ore reposco. 530

sed te qui vivum casus, age fare vicissim,

attulerint. pelagine venis erroribus actus

an monitu divum? an quæ te fortuna fatigat,

ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?'

Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis 535

iam medium ætherio cursu traiecerat axem;

et fors omne datum traherent per talia tempus,

sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est:

'nox ruit, Ænea; nos flendo ducimus horas.

hic locus est, partis ubi se via findit in ambas: 540

dextera quæ Ditis magni sub mœnia tendit,

hac iter Elysium nobis; at læva malorum

exercet pœnas et ad impia Tartara mittit.'

Deiphobus contra: 'ne sævi, magna sacerdos;

discedam, explebo numerum reddarque tenebris. 545

i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.'

tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.

Respicit Æneas subito et sub rupe sinistra

mœnia lata videt triplici circumdata muro,

quæ rapidus flammis ambit torrentibus amnis, 550

Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.

porta adversa ingens solidoque adamante columnæ,

vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello

cælicolæ valeant; stat ferrea turris ad auras,

Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta 555

vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

hinc exaudiri gemitus et sæva sonare

verbera, tum stridor ferri tractæque catenæ.

constitit Æneas strepitumque exterritus hausit.

'quæ scelerum facies? o virgo, effare; quibusue 560

urgentur pœnis? quis tantus plangor ad auras?'

tum vates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum,

nulli fas casto sceleratum insistere limen;

sed me cum lucis Hecate præfecit Avernis,

ipsa deum pœnas docuit perque omnia duxit. 565

Cnosius hæc Rhadamanthus habet durissima regna

castigatque auditque dolos subigitque fateri

quæ quis apud superos furto lætatus inani

distulit in seram commissa piacula mortem.

continuo sontis ultrix accincta flagello 570

Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra

intentans anguis vocat agmina sæva sororum.

tum demum horrisono stridentes cardine sacræ

panduntur portæ. cernis custodia qualis

vestibulo sedeat, facies quæ limina servet? 575

quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

sævior intus habet sedem. tum Tartarus ipse

bis patet in præceps tantum tenditque sub umbras

quantus ad ætherium cæli suspectus Olympum.

hic genus antiquum Terræ, Titania pubes, 580

fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.

hic et Aloidas geminos immania vidi

corpora, qui manibus magnum rescindere cælum

adgressi superisque Iovem detrudere regnis.

vidi et crudelis dantem Salmonea pœnas, 585

dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi.

quattuor hic invectus equis et lampada quassans

per Graium populos mediæque per Elidis urbem

ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem,

demens, qui nimbos et non imitabile fulmen 590

ære et cornipedum pulsu simularet equorum.

at pater omnipotens densa inter nubila telum

contorsit, non ille faces nec fumea tædis

lumina, præcipitemque immani turbine adegit.

nec non et Tityon, Terræ omniparentis alumnum, 595

cernere erat, per tota novem cui iugera corpus

porrigitur, rostroque immanis vultur obunco

immortale iecur tondens fecundaque pœnis

viscera rimaturque epulis habitatque sub alto

pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. 600

quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?

quos super atra silex iam iam lapsura cadentique

imminet adsimilis; lucent genialibus altis

aurea fulcra toris, epulæque ante ora paratæ

regifico luxu; Furiarum maxima iuxta 605

accubat et manibus prohibet contingere mensas,

exsurgitque facem attollens atque intonat ore.

hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,

pulsatusve parens et fraus innexa clienti,

aut qui divitiis soli incubuere repertis 610

nec partem posuere suis (quæ maxima turba est),

quique ob adulterium cæsi, quique arma secuti

impia nec veriti dominorum fallere dextras,

inclusi pœnam exspectant. ne quære doceri

quam pœnam, aut quæ forma viros fortunave mersit. 615

saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum

districti pendent; sedet æternumque sedebit

infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis

admonet et magna testatur voce per umbras:

"discite iustitiam moniti et non temnere divos." 620

vendidit hic auro patriam dominumque potentem

imposuit; fixit leges pretio atque refixit;

hic thalamum invasit natæ vetitosque hymenæos:

ausi omnes immane nefas ausoque potiti.

non, mihi si linguæ centum sint oraque centum, 625

ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,

omnia pœnarum percurrere nomina possim.'

Hæc ubi dicta dedit Phœbi longæva sacerdos,

'sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;

acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis 630

mœnia conspicio atque adverso fornice portas,

hæc ubi nos præcepta iubent deponere dona.'

dixerat et pariter gressi per opaca viarum

corripiunt spatium medium foribusque propinquant.

occupat Æneas aditum corpusque recenti 635

spargit aqua ramumque adverso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere divæ,

devenere locos lætos et amœna virecta

fortunatorum nemorum sedesque beatas.

largior hic campos æther et lumine vestit 640

purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

pars in gramineis exercent membra palæstris,

contendunt ludo et fulva luctantur harena;

pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.

nec non Threicius longa cum veste sacerdos 645

obloquitur numeris septem discrimina vocum,

iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.

hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,

magnanimi heroes nati melioribus annis,

Ilusque Assaracusque et Troiæ Dardanus auctor. 650

arma procul currusque virum miratur inanis;

stant terra defixæ hastæ passimque soluti

per campum pascuntur equi. quæ gratia currum

armorumque fuit vivis, quæ cura nitentis

pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 655

conspicit, ecce, alios dextra lævaque per herbam

vescentis lætumque choro pæana canentis

inter odoratum lauris nemus, unde superne

plurimus Eridani per silvam voluitur amnis.

hic manus ob patriam pugnando vulnera passi, 660

quique sacerdotes casti, dum vita manebat,

quique pii vates et Phœbo digna locuti,

inventas aut qui vitam excoluere per artis

quique sui memores aliquos fecere merendo:

omnibus his nivea cinguntur tempora vitta. 665

quos circumfusos sic est adfata Sibylla,

Musæum ante omnis (medium nam plurima turba

hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):

'dicite, felices animæ tuque optime vates,

quæ regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo 670

venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.'

atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

'nulli certa domus; lucis habitamus opacis,

riparumque toros et prata recentia rivis

incolimus. sed vos, si fert ita corde voluntas, 675

hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.'

dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis

desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

At pater Anchises penitus convalle virenti

inclusas animas superumque ad lumen ituras 680

lustrabat studio recolens, omnemque suorum

forte recensebat numerum, carosque nepotes

fataque fortunasque virum moresque manusque.

isque ubi tendentem adversum per gramina vidit

Ænean, alacris palmas utrasque tetendit, 685

effusæque genis lacrimæ et vox excidit ore:

'venisti tandem, tuaque exspectata parenti

vicit iter durum pietas? datur ora tueri,

nate, tua et notas audire et reddere voces?

sic equidem ducebam animo rebarque futurum 690

tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.

quas ego te terras et quanta per æquora vectum

accipio! quantis iactatum, nate, periclis!

quam metui ne quid Libyæ tibi regna nocerent!'

ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago 695

sæpius occurrens hæc limina tendere adegit;

stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,

da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.'

sic memorans largo fletu simul ora rigabat.

ter conatus ibi collo dare bracchia circum; 700

ter frustra comprensa manus effugit imago,

par levibus ventis volucrique simillima somno.

Interea videt Æneas in valle reducta

seclusum nemus et virgulta sonantia silvæ,

Lethæumque domos placidas qui prænatat amnem. 705

hunc circum innumeræ gentes populique volabant:

ac veluti in pratis ubi apes æstate serena

floribus insidunt variis et candida circum

lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.

horrescit visu subito causasque requirit 710

inscius Æneas, quæ sint ea flumina porro,

quive viri tanto complerint agmine ripas.

tum pater Anchises: 'animæ, quibus altera fato

corpora debentur, Lethæi ad fluminis undam

securos latices et longa oblivia potant. 715

has equidem memorare tibi atque ostendere coram

iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,

quo magis Italia mecum lætere reperta.'

'o pater, anne aliquas ad cælum hinc ire putandum est

sublimis animas iterumque ad tarda reverti 720

corpora? quæ lucis miseris tam dira cupido?'

'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo'

suscipit Anchises atque ordine singula pandit.

'Principio cælum ac terras camposque liquentis

lucentemque globum lunæ Titaniaque astra 725

spiritus intus alit, totamque infusa per artus

mens agitat molem et magno se corpore miscet.

inde hominum pecudumque genus vitæque volantum

et quæ marmoreo fert monstra sub æquore pontus.

igneus est ollis vigor et cælestis origo 730

seminibus, quantum non noxia corpora tardant

terrenique hebetant artus moribundaque membra.

hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras

dispiciunt clausæ tenebris et carcere cæco.

quin et supremo cum lumine vita reliquit, 735

non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

corporeæ excedunt pestes, penitusque necesse est

multa diu concreta modis inolescere miris.

ergo exercentur pœnis veterumque malorum

supplicia expendunt: aliæ panduntur inanes 740

suspensæ ad ventos, aliis sub gurgite vasto

infectum eluitur scelus aut exuritur igni:

quisque suos patimur manis. exinde per amplum

mittimur Elysium et pauci læta arva tenemus,

donec longa dies perfecto temporis orbe 745

concretam exemit labem, purumque relinquit

ætherium sensum atque aurai simplicis ignem.

has omnis, ubi mille rotam volvere per annos,

Lethæum ad fluvium deus evocat agmine magno,

scilicet immemores supera ut convexa revisant 750

rursus, et incipiant in corpora velle reverti.'

Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam

conventus trahit in medios turbamque sonantem,

et tumulum capit unde omnis longo ordine posset

adversos legere et venientum discere vultus. 755

'Nunc age, Dardaniam prolem quæ deinde sequatur

gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

inlustris animas nostrumque in nomen ituras,

expediam dictis, et te tua fata docebo.

ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta, 760

proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras

ætherias Italo commixtus sanguine surget,

Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,

quem tibi longævo serum Lavinia coniunx

educet silvis regem regumque parentem, 765

unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.

proximus ille Procas, Troianæ gloria gentis,

et Capys et Numitor et qui te nomine reddet

Silvius Æneas, pariter pietate vel armis

egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. 770

qui iuvenes! quantas ostentant, aspice, viris

atque umbrata gerunt civili tempora quercu!

hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,

hi Collatinas imponent montibus arces,

Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; 775

hæc tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terræ.

quin et avo comitem sese Mauvortius addet

Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater

educet. viden, ut geminæ stant vertice cristæ

et pater ipse suo superum iam signat honore? 780

en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

imperium terris, animos æquabit Olympo,

septemque una sibi muro circumdabit arces,

felix prole virum: qualis Berecyntia mater

invehitur curru Phrygias turrita per urbes 785

læta deum partu, centum complexa nepotes,

omnis cælicolas, omnis supera alta tenentis.

huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem

Romanosque tuos. hic Cæsar et omnis Iuli

progenies magnum cæli ventura sub axem. 790

hic vir, hic est, tibi quem promitti sæpius audis,

Augustus Cæsar, divi genus, aurea condet

sæcula qui rursus Latio regnata per arva

Saturno quondam, super et Garamantas et Indos

proferet imperium; iacet extra sidera tellus, 795

extra anni solisque vias, ubi cælifer Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum.

huius in adventum iam nunc et Caspia regna

responsis horrent divum et Mæotia tellus,

et septemgemini turbant trepida ostia Nili. 800

nec vero Alcides tantum telluris obivit,

fixerit æripedem cervam licet, aut Erymanthi

pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;

nec qui pampineis victor iuga flectit habenis

Liber, agens celso Nysæ de vertice tigris. 805

et dubitamus adhuc virtutem extendere factis,

aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

quis procul ille autem ramis insignis olivæ

sacra ferens? nosco crinis incanaque menta

regis Romani primam qui legibus urbem 810

fundabit, Curibus parvis et paupere terra

missus in imperium magnum. cui deinde subibit

otia qui rumpet patriæ residesque movebit

Tullus in arma viros et iam desueta triumphis

agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus 815

nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.

vis et Tarquinios reges animamque superbam

ultoris Bruti, fascisque videre receptos?

consulis imperium hic primus sævasque securis

accipiet, natosque pater nova bella moventis 820

ad pœnam pulchra pro libertate vocabit,

infelix, utcumque ferent ea facta minores:

vincet amor patriæ laudumque immensa cupido.

quin Decios Drusosque procul sævumque securi

aspice Torquatum et referentem signa Camillum. 825

illæ autem paribus quas fulgere cernis in armis,

concordes animæ nunc et dum nocte prementur,

heu quantum inter se bellum, si lumina vitæ

attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,

aggeribus socer Alpinis atque arce Monœci 830

descendens, gener adversis instructus Eois!

ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella

neu patriæ validas in viscera vertite viris;

tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,

proice tela manu, sanguis meus!— 835

ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

victor aget currum cæsis insignis Achivis.

eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas

ipsumque Æaciden, genus armipotentis Achilli,

ultus avos Troiæ templa et temerata Minervæ. 840

quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?

quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,

Scipiadas, cladem Libyæ, parvoque potentem

Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem?

quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, 845

unus qui nobis cunctando restituis rem.

excudent alii spirantia mollius æra

(credo equidem), vivos ducent de marmore vultus,

orabunt causas melius, cælique meatus

describent radio et surgentia sidera dicent: 850

tu regere imperio populos, Romane, memento

(hæ tibi erunt artes), pacique imponere morem,

parcere subiectis et debellare superbos.'

Sic pater Anchises, atque hæc mirantibus addit:

'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis 855

ingreditur victorque viros supereminet omnis.

hic rem Romanam magno turbante tumultu

sistet eques, sternet Pœnos Gallumque rebellem,

tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.'

atque hic Æneas (una namque ire videbat 860

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,

sed frons læta parum et deiecto lumina vultu)

'quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?

filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?

qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! 865

sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.'

tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:

'o gnate, ingentem luctum ne quære tuorum;

ostendent terris hunc tantum fata nec ultra

esse sinent. nimium vobis Romana propago 870

visa potens, superi, propria hæc si dona fuissent.

quantos ille virum magnam Mauortis ad urbem

campus aget gemitus! vel quæ, Tiberine, videbis

funera, cum tumulum præterlabere recentem!

nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875

in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam

ullo se tantum tellus iactabit alumno.

heu pietas, heu prisca fides invictaque bello

dextera! non illi se quisquam impune tulisset

obvius armato, seu cum pedes iret in hostem 880

seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,

tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis

purpureos spargam flores animamque nepotis

his saltem accumulem donis, et fungar inani 885

munere.' sic tota passim regione vagantur

æris in campis latis atque omnia lustrant.

quæ postquam Anchises natum per singula duxit

incenditque animum famæ venientis amore,

exim bella viro memorat quæ deinde gerenda, 890

Laurentisque docet populos urbemque Latini,

et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

Sunt geminæ Somni portæ, quarum altera fertur

cornea, qua veris facilis datur exitus umbris,

altera candenti perfecta nitens elephanto, 895

sed falsa ad cælum mittunt insomnia Manes.

his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam

prosequitur dictis portaque emittit eburna,

ille viam secat ad navis sociosque revisit.

Tum se ad Caietæ recto fert limite portum. 900

ancora de prora iacitur; stant litore puppes.