PUBLII VERGILI MARONIS, GEORGICON LIBER SECVNDVS

GEORGICON LIBER SECVNDVS

Hactenus aruorum cultus et sidera cæli;

nunc te, Bacche, canam, nec non siluestria tecum

uirgulta et prolem tarde crescentis oliuæ.

huc, pater o Lenæe: tuis hic omnia plena

muneribus, tibi pampineo grauidus autumno 5

floret ager, spumat plenis uindemia labris;

huc, pater o Lenæe, ueni, nudataque musto

tinge nouo mecum dereptis crura coturnis.

     Principio arboribus uaria est natura creandis.

namque aliæ nullis hominum cogentibus ipsæ 10

sponte sua ueniunt camposque et flumina late

curua tenent, ut molle siler lentæque genistæ,

populus et glauca canentia fronde salicta;

pars autem posito surgunt de semine, ut altæ

castaneæ, nemorumque Ioui quæ maxima frondet 15

æsculus, atque habitæ Grais oracula quercus.

pullulat ab radice aliis densissima silua,

ut cerasis ulmisque; etiam Parnasia laurus

parua sub ingenti matris se subicit umbra.

hos natura modos primum dedit, his genus omne 20

siluarum fruticumque uiret nemorumque sacrorum.

sunt alii, quos ipse uia sibi repperit usus:

hic plantas tenero abscindens de corpore matrum

deposuit sulcis, hic stirpes obruit aruo,

quadrifidasque sudes et acuto robore uallos. 25

siluarumque aliæ pressos propaginis arcus

exspectant et uiua sua plantaria terra;

nil radicis egent aliæ summumque putator

haud dubitat terræ referens mandare cacumen.

quin et caudicibus sectis (mirabile dictu) 30

truditur e sicco radix oleagina ligno;

et sæpe alterius ramos impune uidemus

uertere in alterius, mutatamque insita mala

ferre pirum et prunis lapidosa rubescere corna.

     Quare agite o proprios generatim discite cultus, 35

agricolæ, fructusque feros mollite colendo,

neu segnes iaceant terræ. iuuat Ismara Baccho

conserere atque olea magnum uestire Taburnum.

tuque ades inceptumque una decurre laborem,

o decus, o famæ merito pars maxima nostræ, 40

Mæcenas, pelagoque uolans da uela patenti.

non ego cuncta meis amplecti uersibus opto,

non, mihi si linguæ centum sint oraque centum,

ferrea uox. ades et primi lege litoris oram;

in manibus terræ. non hic te carmine ficto 45

atque per ambages et longa exorsa tenebo.

     Sponte sua quæ se tollunt in luminis oras,

infecunda quidem, sed læta et fortia surgunt;

quippe solo natura subest. tamen hæc quoque, si quis

inserat aut scrobibus mandet mutata subactis, 50

exuerint siluestrem animum, cultuque frequenti

in quascumque uoles artis haud tarda sequentur.

nec non et, sterilis quæ stirpibus exit ab imis,

hoc faciat, uacuos si sit digesta per agros;

nunc altæ frondes et rami matris opacant 55

crescentique adimunt fetus uruntque ferentem.

iam quæ seminibus iactis se sustulit arbos,

tarda uenit seris factura nepotibus umbram,

pomaque degenerant sucos oblita priores

et turpis auibus prædam fert uua racemos. 60

scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes

cogendæ in sulcum ac multa mercede domandæ.

sed truncis oleæ melius, propagine uites

respondent, solido Paphiæ de robore myrtus,

plantis eduræ coryli. nascuntur et ingens 65

fraxinus Herculeæque arbos umbrosa coronæ,

Chaoniique patris glandes; etiam ardua palma

nascitur et casus abies uisura marinos.

inseritur uero et fetu nucis arbutus horrida,

et steriles platani malos gessere ualentis, 70

castaneæ fagos; ornusque incanuit albo

flore piri glandemque sues fregere sub ulmis.

     Nec modus inserere atque oculos imponere simplex.

nam qua se medio trudunt de cortice gemmæ

et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso 75

fit nodo sinus; huc aliena ex arbore germen

includunt udoque docent inolescere libro.

aut rursum enodes trunci resecantur, et alte

finditur in solidum cuneis uia, deinde feraces

plantæ immittuntur: nec longum tempus, et ingens 80

exiit ad cælum ramis felicibus arbos,

miratastque nouas frondes et non sua poma.

     Præterea genus haud unum nec fortibus ulmis

nec salici lotoque neque Idæis cyparissis,

nec pingues unam in faciem nascuntur oliuæ, 85

orchades et radii et amara pausia baca,

pomaque et Alcinoi siluæ, nec surculus idem

Crustumiis Syriisque piris grauibusque uolemis.

non eadem arboribus pendet uindemia nostris

quam Methymnæo carpit de palmite Lesbos; 90

sunt Thasiæ uites, sunt et Mareotides albæ,

pinguibus hæ terris habiles, leuioribus illæ,

et passo psithia utilior tenuisque lageos

temptatura pedes olim uincturaque linguam,

purpureæ præciæque et, quo te carmine dicam, 95

Rhætica? nec cellis ideo contende Falernis.

sunt et Aminneæ uites, firmissima uina,

Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanæus,

argitisque minor, cui non certauerit ulla

aut tantum fluere aut totidem durare per annos. 100

non ego te, dis et mensis accepta secundis,

transierim, Rhodia, et tumidis, bumaste, racemis.

sed neque quam multæ species nec nomina quæ sint

est numerus, neque enim numero comprendere refert;

quem qui scire uelit, Libyci uelit æquoris idem 105

dicere quam multæ Zephyro turbentur harenæ

aut, ubi nauigiis uiolentior incidit Eurus,

nosse quot Ionii ueniant ad litora fluctus.

     Nec uero terræ ferre omnes omnia possunt.

fluminibus salices crassisque paludibus alni 110

nascuntur, steriles saxosis montibus orni;

litora myrtetis lætissima; denique apertos

Bacchus amat collis, Aquilonem et frigora taxi.

aspice et extremis domitum cultoribus orbem

Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos: 115

diuisæ arboribus patriæ. sola India nigrum

fert hebenum, solis est turea uirga Sabæis.

quid tibi odorato referam sudantia ligno

balsamaque et bacas semper frondentis acanthi?

quid nemora Aethiopum molli canentia lana, 120

uelleraque ut foliis depectant tenuia Seres?

aut quos Oceano propior gerit India lucos,

extremi sinus orbis, ubi aera uincere summum

arboris haud ullæ iactu potuere sagittæ?—

et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris. 125

Media fert tristis sucos tardumque saporem

felicis mali, quo non præsentius ullum,

pocula si quando sæuæ infecere nouercæ,

[miscueruntque herbas et non innoxia uerba,]

auxilium uenit ac membris agit atra uenena. 130

ipsa ingens arbos faciemque simillima lauro,

et, si non alium late iactaret odorem,

laurus erat: folia haud ullis labentia uentis,

flos ad prima tenax; animas et olentia Medi

ora fouent illo et senibus medicantur anhelis. 135

     Sed neque Medorum siluæ, ditissima terra,

nec pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus

laudibus Italiæ certent, non Bactra neque Indi

totaque turiferis Panchaia pinguis harenis.

hæc loca non tauri spirantes naribus ignem 140

inuertere satis immanis dentibus hydri,

nec galeis densisque uirum seges horruit hastis;

sed grauidæ fruges et Bacchi Massicus umor

impleuere; tenent oleæ armentaque læta.

hinc bellator equus campo sese arduus infert, 145

hinc albi, Clitumne, greges et maxima taurus

uictima, sæpe tuo perfusi flumine sacro,

Romanos ad templa deum duxere triumphos.

hic uer adsiduum atque alienis mensibus æstas:

bis grauidæ pecudes, bis pomis utilis arbos. 150

at rabidæ tigres absunt et sæua leonum

semina, nec miseros fallunt aconita legentis,

nec rapit immensos orbis per humum neque tanto

squameus in spiram tractu se colligit anguis.

adde tot egregias urbes operumque laborem, 155

tot congesta manu præruptis oppida saxis

fluminaque antiquos subter labentia muros.

an mare quod supra memorem, quodque adluit infra?

anne lacus tantos? te, Lari maxime, teque,

fluctibus et fremitu adsurgens Benace marino? 160

an memorem portus Lucrinoque addita claustra

atque indignatum magnis stridoribus æquor,

Iulia qua ponto longe sonat unda refuso

Tyrrhenusque fretis immittitur æstus Auernis?

hæc eadem argenti riuos aerisque metalla  165

ostendit uenis atque auro plurima fluxit.

hæc genus acre uirum, Marsos pubemque Sabellam

adsuetumque malo Ligurem Volscosque uerutos

extulit, hæc Decios Marios magnosque Camillos,

Scipiadas duros bello et te, maxime Cæsar,  170

qui nunc extremis Asiæ iam uictor in oris

imbellem auertis Romanis arcibus Indum.

salue, magna parens frugum, Saturnia tellus,

magna uirum: tibi res antiquæ laudis et artem

ingredior sanctos ausus recludere fontis, 175

Ascræumque cano Romana per oppida carmen.

     Nunc locus aruorum ingeniis, quæ robora cuique,

quis color et quæ sit rebus natura ferendis.

difficiles primum terræ collesque maligni,

tenuis ubi argilla et dumosis calculus aruis, 180

Palladia gaudent silua uiuacis oliuæ:

indicio est tractu surgens oleaster eodem

plurimus et strati bacis siluestribus agri.

at quæ pinguis humus dulcique uligine læta,

quique frequens herbis et fertilis ubere campus, 185

qualem sæpe caua montis conualle solemus

despicere (huc summis liquuntur rupibus amnes

felicemque trahunt limum), quique editus Austro

et filicem curuis inuisam pascit aratris:

hic tibi præualidas olim multoque fluentis 190

sufficiet Baccho uitis, hic fertilis uuæ,

hic laticis, qualem pateris libamus et auro,

inflauit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras,

lancibus et pandis fumantia reddimus exta.

sin armenta magis studium uitulosque tueri 195

aut ouium fetum aut urentis culta capellas,

saltus et saturi petito longinqua Tarenti,

et qualem infelix amisit Mantua campum

pascentem niueos herboso flumine cycnos:

non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt,  200

et quantum longis carpent armenta diebus

exigua tantum gelidus ros nocte reponet.

nigra fere et presso pinguis sub uomere terra

et cui putre solum (namque hoc imitamur arando),

optima frumentis: non ullo ex æquore cernes 205

plura domum tardis decedere plaustra iuuencis;

aut unde iratus siluam deuexit arator

et nemora euertit multos ignaua per annos,

antiquasque domos auium cum stirpibus imis

eruit; illæ altum nidis petiere relictis,  210

at rudis enituit impulso uomere campus.

nam ieiuna quidem cliuosi glarea ruris

uix humilis apibus casias roremque ministrat;

et tofus scaber et nigris exesa chelydris

creta negant alios æque serpentibus agros 215

dulcem ferre cibum et curuas præbere latebras.

quæ tenuem exhalat nebulam fumosque uolucris,

et bibit umorem et, cum uult, ex se ipsa remittit,

quæque suo semper uiridi se gramine uestit

nec scabie et salsa lædit robigine ferrum, 220

illa tibi lætis intexet uitibus ulmos,

illa ferax oleo est, illam experiere colendo

et facilem pecori et patientem uomeris unci.

talem diues arat Capua et uicina Vesæuo

ora iugo et uacuis Clanius non æquus Acerris. 225

     Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam.

rara sit an supra morem si densa requires

(altera frumentis quoniam fauet, altera Baccho,

densa magis Cereri, rarissima quæque Lyæo),

ante locum capies oculis, alteque iubebis 230

in solido puteum demitti, omnemque repones

rursus humum et pedibus summas æquabis harenas.

si deerunt, rarum pecorique et uitibus almis

aptius uber erit; sin in sua posse negabunt

ire loca et scrobibus superabit terra repletis, 235

spissus ager: glæbas cunctantis crassaque terga

exspecta et ualidis terram proscinde iuuencis.

salsa autem tellus et quæ perhibetur amara

(frugibus infelix ea, nec mansuescit arando

nec Baccho genus aut pomis sua nomina seruat) 240

tale dabit specimen. tu spisso uimine qualos

colaque prelorum fumosis deripe tectis;

huc ager ille malus dulcesque a fontibus undæ

ad plenum calcentur: aqua eluctabitur omnis

scilicet et grandes ibunt per uimina guttæ; 245

at sapor indicium faciet manifestus et ora

tristia temptantum sensu torquebit amaro.

pinguis item quæ sit tellus, hoc denique pacto

discimus: haud unquam manibus iactata fatiscit,

sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250

umida maiores herbas alit, ipsaque iusto

lætior. a, nimium ne sit mihi fertilis illa,

nec se præualidam primis ostendat aristis!

quæ grauis est ipso tacitam se pondere prodit,

quæque leuis. promptum est oculis prædiscere nigram, 255

et quis cui color. at sceleratum exquirere frigus

difficile est: piceæ tantum taxique nocentes

interdum aut hederæ pandunt uestigia nigræ.

     His animaduersis terram multo ante memento

excoquere et magnos scrobibus concidere montis, 260

ante supinatas Aquiloni ostendere glæbas

quam lætum infodias uitis genus. optima putri

arua solo: id uenti curant gelidæque pruinæ

et labefacta mouens robustus iugera fossor.

at si quos haud ulla uiros uigilantia fugit, 265

ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur

arboribus seges et quo mox digesta feratur,

mutatam ignorent subito ne semina matrem.

quin etiam cæli regionem in cortice signant,

ut, quo quæque modo steterit, qua parte calores 270

austrinos tulerit, quæ terga obuerterit axi,

restituant: adeo in teneris consuescere multum est.

collibus an plano melius sit ponere uitem,

quære prius. si pinguis agros metabere campi,

densa sere (in denso non segnior ubere Bacchus); 275

sin tumulis accliue solum collisque supinos,

indulge ordinibus; nec setius omnis in unguem

arboribus positis secto uia limite quadret:

ut sæpe ingenti bello cum longa cohortis

explicuit legio et campo stetit agmen aperto, 280

derectæque acies ac late fluctuat omnis

aere renidenti tellus, necdum horrida miscent

prœlia, sed dubius mediis Mars errat in armis.

omnia sint paribus numeris dimensa uiarum,

non animum modo uti pascat prospectus inanem, 285

sed quia non aliter uiris dabit omnibus æquas

terra, neque in uacuum poterunt se extendere rami.

     Forsitan et scrobibus quæ sint fastigia quæras.

ausim uel tenui uitem committere sulco;

altior ac penitus terræ defigitur arbos, 290

æsculus in primis, quæ quantum uertice ad auras

ætherias, tantum radice in Tartara tendit.

ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres

conuellunt: immota manet multosque nepotes,

multa uirum uoluens durando sæcula uincit, 295

tum fortis late ramos et bracchia tendens

huc illuc media ipsa ingentem sustinet umbram.

     Neue tibi ad solem uergant uineta cadentem,

neue inter uitis corylum sere, neue flagella

summa pete aut summa defringe ex arbore plantas 300

(tantus amor terræ), neu ferro læde retunso

semina, neue oleæ siluestris insere truncos.

nam sæpe incautis pastoribus excidit ignis,

qui furtim pingui primum sub cortice tectus

robora comprendit, frondesque elapsus in altas 305

ingentem cælo sonitum dedit; inde secutus

per ramos uictor perque alta cacumina regnat,

et totum inuoluit flammis nemus et ruit atram

ad cælum picea crassus caligine nubem,

præsertim si tempestas a uertice siluis 310

incubuit, glomeratque ferens incendia uentus.

hoc ubi, non a stirpe ualent cæsæque reuerti

possunt atque ima similes reuirescere terra;

infelix superat foliis oleaster amaris.

     Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor 315

tellurem Borea rigidam spirante mouere.

rura gelu tum claudit hiems, nec semine iacto

concretam patitur radicem adfigere terræ.

optima uinetis satio, cum uere rubenti

candida uenit auis longis inuisa colubris,  320

prima uel autumni sub frigora, cum rapidus Sol

nondum hiemem contingit equis, iam præterit æstas.

uer adeo frondi nemorum, uer utile siluis,

uere tument terræ et genitalia semina poscunt.

tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether 325

coniugis in gremium lætæ descendit, et omnis

magnus alit magno commixtus corpore fetus.

auia tum resonant auibus uirgulta canoris,

et Venerem certis repetunt armenta diebus;

parturit almus ager Zephyrique tepentibus auris  330

laxant arua sinus; superat tener omnibus umor,

inque nouos soles audent se gramina tuto

credere, nec metuit surgentis pampinus Austros

aut actum cælo magnis Aquilonibus imbrem,

sed trudit gemmas et frondes explicat omnis.  335

non alios prima crescentis origine mundi

inluxisse dies aliumue habuisse tenorem

crediderim: uer illud erat, uer magnus agebat

orbis et hibernis parcebant flatibus Euri,

cum primæ lucem pecudes hausere, uirumque 340

terrea progenies duris caput extulit aruis,

immissæque feræ siluis et sidera cælo.

nec res hunc teneræ possent perferre laborem,

si non tanta quies iret frigusque caloremque

inter, et exciperet cæli indulgentia terras. 345

     Quod superest, quæcumque premes uirgulta per agros

sparge fimo pingui et multa memor occule terra,

aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas;

inter enim labentur aquæ, tenuisque subibit

halitus, atque animos tollent sata. iamque reperti  350

qui saxo super atque ingentis pondere testæ

urgerent: hoc effusos munimen ad imbris,

hoc, ubi hiulca siti findit Canis æstifer arua.

     Seminibus positis superest diducere terram

sæpius ad capita et duros iactare bidentis, 355

aut presso exercere solum sub uomere et ipsa

flectere luctantis inter uineta iuuencos;

tum leuis calamos et rasæ hastilia uirgæ

fraxineasque aptare sudes furcasque ualentis,

uiribus eniti quarum et contemnere uentos 360

adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos.

     Ac dum prima nouis adolescit frondibus ætas,

parcendum teneris, et dum se lætus ad auras

palmes agit laxis per purum immissus habenis,

ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis 365

carpendæ manibus frondes interque legendæ.

inde ubi iam ualidis amplexæ stirpibus ulmos

exierint, tum stringe comas, tum bracchia tonde

(ante reformidant ferrum), tum denique dura

exerce imperia et ramos compesce fluentis. 370

     Texendæ sæpes etiam et pecus omne tenendum,

præcipue dum frons tenera imprudensque laborum;

cui super indignas hiemes solemque potentem

siluestres uri adsidue capreæque sequaces

inludunt, pascuntur oues auidæque iuuencæ. 375

frigora nec tantum cana concreta pruina

aut grauis incumbens scopulis arentibus æstas,

quantum illi nocuere greges durique uenenum

dentis et admorsu signata in stirpe cicatrix.

non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris 380

cæditur et ueteres ineunt proscænia ludi,

præmiaque ingeniis pagos et compita circum

Thesidæ posuere, atque inter pocula læti

mollibus in pratis unctos saluere per utres

nec non Ausonii, Troia gens missa, coloni 385

uersibus incomptis ludunt risuque soluto,

oraque corticibus sumunt horrenda cauatis,

et te, Bacche, uocant per carmina læta, tibique

oscilla ex alta suspendunt mollia pinu.

hinc omnis largo pubescit uinea fetu, 390

complentur uallesque cauæ saltusque profundi

et quocumque deus circum caput egit honestum.

ergo rite suum Baccho dicemus honorem

carminibus patriis lancesque et liba feremus,

et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram 395

pinguiaque in ueribus torrebimus exta colurnis.

     Est etiam ille labor curandis uitibus alter,

cui numquam exhausti satis est: namque omne quotannis

terque quaterque solum scindendum glæbaque uersis

æternum frangenda bidentibus, omne leuandum 400

fronde nemus. redit agricolis labor actus in orbem,

atque in se sua per uestigia uoluitur annus.

ac iam olim, seras posuit cum uinea frondes

frigidus et siluis Aquilo decussit honorem,

iam tum acer curas uenientem extendit in annum 405

rusticus, et curuo Saturni dente relictam

persequitur uitem attondens fingitque putando.

primus humum fodito, primus deuecta cremato

sarmenta, et uallos primus sub tecta referto;

postremus metito. bis uitibus ingruit umbra, 410

bis segetem densis obducunt sentibus herbæ;

durus uterque labor: laudato ingentia rura,

exiguum colito. nec non etiam aspera rusti

uimina per siluam et ripis fluuialis harundo

cæditur, incultique exercet cura salicti. 415

iam uinctæ uites, iam falcem arbusta reponunt,

iam canit effectos extremus uinitor antes;

sollicitanda tamen tellus puluisque mouendus

et iam maturis metuendus Iuppiter uuis.

     Contra non ulla est oleis cultura, neque illæ 420

procuruam exspectant falcem rastrosque tenacis,

cum semel hæserunt aruis aurasque tulerunt;

ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco,

sufficit umorem et grauidas, cum uomere, fruges.

hoc pinguem et placitam Paci nutritor oliuam. 425

     Poma quoque, ut primum truncos sensere ualentis

et uiris habuere suas, ad sidera raptim

ui propria nituntur opisque haud indiga nostræ.

nec minus interea fetu nemus omne grauescit,

sanguineisque inculta rubent auiaria bacis. 430

tondentur cytisi, tædas silua alta ministrat,

pascunturque ignes nocturni et lumina fundunt.

et dubitant homines serere atque impendere curam?

quid maiora sequar? salices humilesque genistæ,

aut illæ pecori frondem aut pastoribus umbram 435

sufficiunt sæpemque satis et pabula melli.

et iuuat undantem buxo spectare Cytorum

Naryciæque picis lucos, iuuat arua uidere

non rastris, hominum non ulli obnoxia curæ.

ipsæ Caucasio steriles in uertice siluæ,  440

quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque,

dant alios aliæ fetus, dant utile lignum

nauigiis pinus, domibus cedrumque cupressosque;

hinc radios triuere rotis, hinc tympana plaustris

agricolæ, et pandas ratibus posuere carinas.  445

uiminibus salices fecundæ, frondibus ulmi,

at myrtus ualidis hastilibus et bona bello

cornus; Ituræos taxi torquentur in arcus.

nec tiliæ leues aut torno rasile buxum

non formam accipiunt ferroque cauantur acuto, 450

nec non et torrentem undam leuis innatat alnus

missa Pado, nec non et apes examina condunt

corticibusque cauis uitiosæque ilicis aluo.

quid memorandum æque Baccheia dona tulerunt?

Bacchus et ad culpam causas dedit; ille furentis 455

Centauros leto domuit, Rhœcumque Pholumque

et magno Hylæum Lapithis cratere minantem.

     O fortunatos nimium, sua si bona norint,

agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis

fundit humo facilem uictum iustissima tellus. 460

si non ingentem foribus domus alta superbis

mane salutantum totis uomit ædibus undam,

nec uarios inhiant pulchra testudine postis

inlusasque auro uestis Ephyreiaque aera,

alba neque Assyrio fucatur lana ueneno,   465

nec casia liquidi corrumpitur usus oliui;

at secura quies et nescia fallere uita,

diues opum uariarum, at latis otia fundis,

speluncæ uiuique lacus, at frigida tempe

mugitusque boum mollesque sub arbore somni 470

non absunt; illic saltus ac lustra ferarum

et patiens operum exiguoque adsueta iuuentus,

sacra deum sanctique patres; extrema per illos

Iustitia excedens terris uestigia fecit.

     Me uero primum dulces ante omnia Musæ, 475

quarum sacra fero ingenti percussus amore,

accipiant cælique uias et sidera monstrent,

defectus solis uarios lunæque labores;

unde tremor terris, qua ui maria alta tumescant

obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant, 480

quid tantum Oceano properent se tingere soles

hiberni, uel quæ tardis mora noctibus obstet.

sin has ne possim naturæ accedere partis

frigidus obstiterit circum præcordia sanguis,

rura mihi et rigui placeant in uallibus amnes,  485

flumina amem siluasque inglorius. o ubi campi

Spercheosque et uirginibus bacchata Lacænis

Taygeta! o qui me gelidis conuallibus Hæmi

sistat, et ingenti ramorum protegat umbra!

felix qui potuit rerum cognoscere causas 490

atque metus omnis et inexorabile fatum

subiecit pedibus strepitumque Acherontis auari:

fortunatus et ille deos qui nouit agrestis

Panaque Siluanumque senem Nymphasque sorores.

illum non populi fasces, non purpura regum 495

flexit et infidos agitans discordia fratres,

aut coniurato descendens Dacus ab Histro,

non res Romanæ perituraque regna; neque ille

aut doluit miserans inopem aut inuidit habenti.

quos rami fructus, quos ipsa uolentia rura 500

sponte tulere sua, carpsit, nec ferrea iura

insanumque forum aut populi tabularia uidit.

sollicitant alii remis freta cæca, ruuntque

in ferrum, penetrant aulas et limina regum;

hic petit excidiis urbem miserosque penatis, 505

ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro;

condit opes alius defossoque incubat auro;

hic stupet attonitus rostris, hunc plausus hiantem

per cuneos geminatus enim plebisque patrumque

corripuit; gaudent perfusi sanguine fratrum,  510

exsilioque domos et dulcia limina mutant

atque alio patriam quærunt sub sole iacentem.

agricola incuruo terram dimouit aratro:

hic anni labor, hinc patriam paruosque nepotes

sustinet, hinc armenta boum meritosque iuuencos. 515

nec requies, quin aut pomis exuberet annus

aut fetu pecorum aut Cerealis mergite culmi,

prouentuque oneret sulcos atque horrea uincat.

uenit hiems: teritur Sicyonia baca trapetis,

glande sues læti redeunt, dant arbuta siluæ; 520

et uarios ponit fetus autumnus, et alte

mitis in apricis coquitur uindemia saxis.

interea dulces pendent circum oscula nati,

casta pudicitiam seruat domus, ubera uaccæ

lactea demittunt, pinguesque in gramine læto 525

inter se aduersis luctantur cornibus hædi.

ipse dies agitat festos fususque per herbam,

ignis ubi in medio et socii cratera coronant,

te libans, Lenæe, uocat pecorisque magistris

uelocis iaculi certamina ponit in ulmo, 530

corporaque agresti nudant prædura palæstra.

hanc olim ueteres uitam coluere Sabini,

hanc Remus et frater; sic fortis Etruria creuit

scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma,

septemque una sibi muro circumdedit arces. 535

ante etiam sceptrum Dictæi regis et ante

impia quam cæsis gens est epulata iuuencis,

aureus hanc uitam in terris Saturnus agebat;

necdum etiam audierant inflari classica, necdum

impositos duris crepitare incudibus ensis. 540

     Sed nos immensum spatiis confecimus æquor,

et iam tempus equum fumantia soluere colla.