ÆNEIDOS LIBER QUARTUS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER QUARTUS

At regina gravi iamdudum saucia cura

vulnus alit venis et cæco carpitur igni.

multa viri virtus animo multusque recursat

gentis honos; hærent infixi pectore vultus

verbaque nec placidam membris dat cura quietem.       5

postera Phœbea lustrabat lampade terras

umentemque Aurora polo dimoverat umbram,

cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:

'Anna soror, quæ me suspensam insomnia terrent!

quis novus hic nostris successit sedibus hospes, 10

quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!

credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum.

degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille

iactatus fatis! quæ bella exhausta canebat!

si mihi non animo fixum immotumque sederet 15

ne cui me vinclo vellem sociare iugali,

postquam primus amor deceptam morte fefellit;

si non pertæsum thalami tædæque fuisset,

huic uni forsan potui succumbere culpæ.

Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychæi 20

coniugis et sparsos fraterna cæde penatis

solus hic inflexit sensus animumque labantem

impulit. agnosco veteris vestigia flammæ.

sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat

vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,          25

pallentis umbras Erebo noctemque profundam,

ante, pudor, quam te violo aut tua iura resolvo.

ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores

abstulit; ille habeat secum servetque sepulcro.'

sic effata sinum lacrimis implevit obortis. 30

Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori,

solane perpetua mærens carpere iuventa

nec dulcis natos Veneris nec præmia noris?

id cinerem aut manis credis curare sepultos?

esto: ægram nulli quondam flexere mariti, 35

non Libyæ, non ante Tyro; despectus Iarbas

ductoresque alii, quos Africa terra triumphis

dives alit: placitone etiam pugnabis amori?

nec venit in mentem quorum consederis arvis?

hinc Gætulæ urbes, genus insuperabile bello, 40

et Numidæ infreni cingunt et inhospita Syrtis;

hinc deserta siti regio lateque furentes

Barcæi. quid bella Tyro surgentia dicam

germanique minas?

dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda 45

hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.

quam tu urbem, soror, hanc cernes, quæ surgere regna

coniugio tali! Teucrum comitantibus armis

Punica se quantis attollet gloria rebus!

tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis 50

indulge hospitio causasque innecte morandi,

dum pelago desævit hiems et aquosus Orion,

quassatæque rates, dum non tractabile cælum.'

His dictis impenso animum flammavit amore

spemque dedit dubiæ menti solvitque pudorem. 55

principio delubra adeunt pacemque per aras

exquirunt; mactant lectas de more bidentis

legiferæ Cereri Phœboque patrique Lyæo,

Iunoni ante omnis, cui vincla iugalia curæ.

ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido 60

candentis vaccæ media inter cornua fundit,

aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,

instauratque diem donis, pecudumque reclusis

pectoribus inhians spirantia consulit exta.

heu, vatum ignaræ mentes! quid vota furentem, 65

quid delubra iuvant? est mollis flamma medullas

interea et tacitum vivit sub pectore vulnus.

uritur infelix Dido totaque vagatur

urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta,

quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 70

pastor agens telis liquitque volatile ferrum

nescius: illa fuga silvas saltusque peragrat

Dictæos; hæret lateri letalis harundo.

nunc media Ænean secum per mœnia ducit

Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam, 75

incipit effari mediaque in voce resistit;

nunc eadem labente die convivia quærit,

Iliacosque iterum demens audire labores

exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.

post ubi digressi, lumenque obscura vicissim 80

luna premit suadentque cadentia sidera somnos,

sola domo mæret vacua stratisque relictis

incubat. illum absens absentem auditque videtque,

aut gremio Ascanium genitoris imagine capta

detinet, infandum si fallere possit amorem. 85

non cœptæ adsurgunt turres, non arma iuventus

exercet portusve aut propugnacula bello

tuta parant: pendent opera interrupta minæque

murorum ingentes æquataque machina cælo.

Quam simul ac tali persensit peste teneri 90

cara Iovis coniunx nec famam obstare furori,

talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:

'egregiam vero laudem et spolia ampla refertis

tuque puerque tuus (magnum et memorabile numen),

una dolo divum si femina victa duorum est. 95

nec me adeo fallit veritam te mœnia nostra

suspectas habuisse domos Karthaginis altæ.

sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?

quin potius pacem æternam pactosque hymenæos

exercemus? habes tota quod mente petisti: 100

ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.

communem hunc ergo populum paribusque regamus

auspiciis; liceat Phrygio servire marito

dotalisque tuæ Tyrios permittere dextræ.'

Olli (sensit enim simulata mente locutam, 105

quo regnum Italiæ Libycas averteret oras)

sic contra est ingressa Venus: 'quis talia demens

abnuat aut tecum malit contendere bello?

si modo quod memoras factum fortuna sequatur.

sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam 110

esse velit Tyriis urbem Troiaque profectis,

miscerive probet populos aut fœdera iungi.

tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.

perge, sequar.' tum sic excepit regia Iuno:

'mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat         115

confieri possit, paucis (adverte) docebo.

venatum Æneas unaque miserrima Dido

in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus

extulerit Titan radiisque retexerit orbem.

his ego nigrantem commixta grandine nimbum, 120

dum trepidant alæ saltusque indagine cingunt,

desuper infundam et tonitru cælum omne ciebo.

diffugient comites et nocte tegentur opaca:

speluncam Dido dux et Troianus eandem

devenient. adero et, tua si mihi certa voluntas, 125

conubio iungam stabili propriamque dicabo.

hic hymenæus erit.' non adversata petenti

adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.

Oceanum interea surgens Aurora reliquit.

it portis iubare exorto delecta iuventus, 130

retia rara, plagæ, lato venabula ferro,

Massylique ruunt equites et odora canum vis.

reginam thalamo cunctantem ad limina primi

Pœnorum exspectant, ostroque insignis et auro

stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit. 135

tandem progreditur magna stipante caterva

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;

cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,

aurea purpuream subnectit fibula vestem.

nec non et Phrygii comites et lætus Iulus 140

incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis

infert se socium Æneas atque agmina iungit.

qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta

deserit ac Delum maternam invisit Apollo

instauratque choros, mixtique altaria circum 145

Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;

ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem

fronde premit crinem fingens atque implicat auro,

tela sonant umeris: haud illo segnior ibat

Æneas, tantum egregio decus enitet ore. 150

postquam altos ventum in montis atque invia lustra,

ecce feræ saxi deiectæ vertice capræ

decurrere iugis; alia de parte patentis

transmittunt cursu campos atque agmina cervi

pulverulenta fuga glomerant montisque relinquunt.        155

at puer Ascanius mediis in vallibus acri

gaudet equo iamque hos cursu, iam præterit illos,

spumantemque dari pecora inter inertia votis

optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.

Interea magno misceri murmure cælum 160

incipit, insequitur commixta grandine nimbus,

et Tyrii comites passim et Troiana iuventus

Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros

tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.

speluncam Dido dux et Troianus eandem 165

deveniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno

dant signum; fulsere ignes et conscius æther

conubiis summoque ulularunt vertice Nymphæ.

ille dies primus leti primusque malorum

causa fuit; neque enim specie famave movetur 170

nec iam furtivum Dido meditatur amorem:

coniugium vocat, hoc prætexit nomine culpam.

Extemplo Libyæ magnas it Fama per urbes,

Fama, malum qua non aliud velocius ullum:

mobilitate viget virisque adquirit eundo, 175

parva metu primo, mox sese attollit in auras

ingrediturque solo et caput inter nubila condit.

illam Terra parens ira inritata deorum

extremam, ut perhibent, Cœo Enceladoque sororem

progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 180

monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumæ,

tot vigiles oculi subter (mirabile dictu),

tot linguæ, totidem ora sonant, tot subrigit auris.

nocte volat cæli medio terræque per umbram

stridens, nec dulci declinat lumina somno; 185

luce sedet custos aut summi culmine tecti

turribus aut altis, et magnas territat urbes,

tam ficti pravique tenax quam nuntia veri.

hæc tum multiplici populos sermone replebat

gaudens, et pariter facta atque infecta canebat: 190

venisse Ænean Troiano sanguine cretum,

cui se pulchra viro dignetur iungere Dido;

nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere

regnorum immemores turpique cupidine captos.

hæc passim dea fœda virum diffundit in ora. 195

protinus ad regem cursus detorquet Iarban

incenditque animum dictis atque aggerat iras.

Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha

templa Iovi centum latis immania regnis,

centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem,         200

excubias divum æternas, pecudumque cruore

pingue solum et variis florentia limina sertis.

isque amens animi et rumore accensus amaro

dicitur ante aras media inter numina divum

multa Iovem manibus supplex orasse supinis: 205

'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis

gens epulata toris Lenæum libat honorem,

aspicis hæc? an te, genitor, cum fulmina torques

nequiquam horremus, cæcique in nubibus ignes

terrificant animos et inania murmura miscent? 210

femina, quæ nostris errans in finibus urbem

exiguam pretio posuit, cui litus arandum

cuique loci leges dedimus, conubia nostra

reppulit ac dominum Ænean in regna recepit.

et nunc ille Paris cum semiviro comitatu, 215

Mæonia mentum mitra crinemque madentem

subnexus, rapto potitur: nos munera templis

quippe tuis ferimus famamque fovemus inanem.'

Talibus orantem dictis arasque tenentem

audiit Omnipotens, oculosque ad mœnia torsit 220

regia et oblitos famæ melioris amantis.

tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:

'vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis

Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc

exspectat fatisque datas non respicit urbes, 225

adloquere et celeris defer mea dicta per auras.

non illum nobis genetrix pulcherrima talem

promisit Graiumque ideo bis vindicat armis;

sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem

Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri 230

proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.

si nulla accendit tantarum gloria rerum

nec super ipse sua molitur laude laborem,

Ascanione pater Romanas invidet arces?

quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur 235

nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?

naviget! hæc summa est, hic nostri nuntius esto.'

Dixerat. ille patris magni parere parabat

imperio; et primum pedibus talaria nectit

aurea, quæ sublimem alis sive æquora supra 240

seu terram rapido pariter cum flamine portant.

tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco

pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,

dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.

illa fretus agit ventos et turbida tranat 245

nubila. iamque volans apicem et latera ardua cernit

Atlantis duri cælum qui vertice fulcit,

Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris

piniferum caput et vento pulsatur et imbri,

nix umeros infusa tegit, tum flumina mento 250

præcipitant senis, et glacie riget horrida barba.

hic primum paribus nitens Cyllenius alis

constitit; hinc toto præceps se corpore ad undas

misit avi similis, quæ circum litora, circum

piscosos scopulos humilis volat æquora iuxta. 255

haud aliter terras inter cælumque volabat

litus harenosum ad Libyæ, ventosque secabat

materno veniens ab avo Cyllenia proles.

ut primum alatis tetigit magalia plantis,

Ænean fundantem arces ac tecta novantem 260

conspicit. atque illi stellatus iaspide fulva

ensis erat Tyrioque ardebat murice læna

demissa ex umeris, dives quæ munera Dido

fecerat, et tenui telas discreverat auro.

continuo invadit: 'tu nunc Karthaginis altæ 265

fundamenta locas pulchramque uxorius urbem

exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum!

ipse deum tibi me claro demittit Olympo

regnator, cælum et terras qui numine torquet,

ipse hæc ferre iubet celeris mandata per auras: 270

quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?

si te nulla movet tantarum gloria rerum

[nec super ipse tua moliris laude laborem,]

Ascanium surgentem et spes heredis Iuli

respice, cui regnum Italiæ Romanaque tellus 275

debetur.' tali Cyllenius ore locutus

mortalis visus medio sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

At vero Æneas aspectu obmutuit amens,

arrectæque horrore comæ et vox faucibus hæsit.     280

ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,

attonitus tanto monitu imperioque deorum.

heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem

audeat adfatu? quæ prima exordia sumat?

atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 285

in partisque rapit varias perque omnia versat.

hæc alternanti potior sententia visa est:

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,

classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,

arma parent et quæ rebus sit causa novandis 290

dissimulent; sese interea, quando optima Dido

nesciat et tantos rumpi non speret amores,

temptaturum aditus et quæ mollissima fandi

tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes

imperio læti parent et iussa facessunt. 295

At regina dolos (quis fallere possit amantem?)

præsensit, motusque excepit prima futuros

omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti

detulit armari classem cursumque parari.

sævit inops animi totamque incensa per urbem 300

bacchatur, qualis commotis excita sacris

Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho

orgia nocturnusque vocat clamore Cithæron.

tandem his Ænean compellat vocibus ultro:

'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum 305

posse nefas tacitusque mea decedere terra?

nec te noster amor nec te data dextera quondam

nec moritura tenet crudeli funere Dido?

quin etiam hiberno moliri sidere classem

et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 310

crudelis? quid, si non arva aliena domosque

ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,

Troia per undosum peteretur classibus æquor?

mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te

(quando aliud mihi iam miseræ nihil ipsa reliqui), 315

per conubia nostra, per inceptos hymenæos,

si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam

dulce meum, miserere domus labentis et istam,

oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.

te propter Libycæ gentes Nomadumque tyranni 320

odere, infensi Tyrii; te propter eundem

exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,

fama prior. cui me moribundam deseris hospes

(hoc solum nomen quoniam de coniuge restat)?

quid moror? an mea Pygmalion dum mœnia frater 325

destruat aut captam ducat Gætulus Iarbas?

saltem si qua mihi de te suscepta fuisset

ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula

luderet Æneas, qui te tamen ore referret,

non equidem omnino capta ac deserta viderer.' 330

Dixerat. ille Iovis monitis immota tenebat

lumina et obnixus curam sub corde premebat.

tandem pauca refert: 'ego te, quæ plurima fando

enumerare vales, numquam, regina, negabo

promeritam, nec me meminisse pigebit Elissæ 335

dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.

pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto

speravi (ne finge) fugam, nec coniugis umquam

prætendi tædas aut hæc in fœdera veni.

me si fata meis paterentur ducere vitam 340

auspiciis et sponte mea componere curas,

urbem Troianam primum dulcisque meorum

reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,

et recidiva manu posuissem Pergama victis.

sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, 345

Italiam Lyciæ iussere capessere sortes;

hic amor, hæc patria est. si te Karthaginis arces

Phœnissam Libycæque aspectus detinet urbis,

quæ tandem Ausonia Teucros considere terra

invidia est? et nos fas extera quærere regna. 350

me patris Anchisæ, quotiens umentibus umbris

nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,

admonet in somnis et turbida terret imago;

me puer Ascanius capitisque iniuria cari,

quem regno Hesperiæ fraudo et fatalibus arvis. 355

nunc etiam interpres divum Iove missus ab ipso

(testor utrumque caput) celeris mandata per auras

detulit: ipse deum manifesto in lumine vidi

intrantem muros vocemque his auribus hausi.

desine meque tuis incendere teque querelis; 360

Italiam non sponte sequor.'

Talia dicentem iamdudum aversa tuetur

huc illuc volvens oculos totumque pererrat

luminibus tacitis et sic accensa profatur:

'nec tibi diva parens generis nec Dardanus auctor, 365

perfide, sed duris genuit te cautibus horrens

Caucasus Hyrcanæque admorunt ubera tigres.

nam quid dissimulo aut quæ me ad maiora reservo?

num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?

num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est? 370

quæ quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno

nec Saturnius hæc oculis pater aspicit æquis.

nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem

excepi et regni demens in parte locavi.

amissam classem, socios a morte reduxi 375

(heu furiis incensa feror!): nunc augur Apollo,

nunc Lyciæ sortes, nunc et Iove missus ab ipso

interpres divum fert horrida iussa per auras.

scilicet is superis labor est, ea cura quietos

sollicitat. neque te teneo neque dicta refello: 380

i, sequere Italiam ventis, pete regna per undas.

spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,

supplicia hausurum scopulis et nomine Dido

sæpe vocaturum. sequar atris ignibus absens

et, cum frigida mors anima seduxerit artus, 385

omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, pœnas.

audiam et hæc Manis veniet mihi fama sub imos.'

his medium dictis sermonem abrumpit et auras

ægra fugit seque ex oculis avertit et aufert,

linquens multa metu cunctantem et multa parantem 390

dicere. suscipiunt famulæ conlapsaque membra

marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.

At pius Æneas, quamquam lenire dolentem

solando cupit et dictis avertere curas,

multa gemens magnoque animum labefactus amore 395

iussa tamen divum exsequitur classemque revisit.

tum vero Teucri incumbunt et litore celsas

deducunt toto navis. natat uncta carina,

frondentisque ferunt remos et robora silvis

infabricata fugæ studio.                                              400

migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:

ac velut ingentem formicæ farris acervum

cum populant hiemis memores tectoque reponunt,

it nigrum campis agmen prædamque per herbas

convectant calle angusto; pars grandia trudunt 405

obnixæ frumenta umeris, pars agmina cogunt

castigantque moras, opere omnis semita fervet.

quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus,

quosve dabas gemitus, cum litora fervere late

prospiceres arce ex summa, totumque videres 410

misceri ante oculos tantis clamoribus æquor!

improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!

ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando

cogitur et supplex animos summittere amori,

ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. 415

'Anna, vides toto properari litore circum:

undique convenere; vocat iam carbasus auras,

puppibus et læti nautæ imposuere coronas.

hunc ego si potui tantum sperare dolorem,

et perferre, soror, potero. miseræ hoc tamen unum 420

exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille

te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;

sola viri mollis aditus et tempora noras.

i, soror, atque hostem supplex adfare superbum:

non ego cum Danais Troianam exscindere gentem 425

Aulide iuravi classemve ad Pergama misi,

nec patris Anchisæ cinerem manisve revelli:

cur mea dicta negat duras demittere in auris?

quo ruit? extremum hoc miseræ det munus amanti:

exspectet facilemque fugam ventosque ferentis. 430

non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,

nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:

tempus inane peto, requiem spatiumque furori,

dum mea me victam doceat fortuna dolere.

extremam hanc oro veniam (miserere sororis), 435

quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.'

Talibus orabat, talisque miserrima fletus

fertque refertque soror. sed nullis ille movetur

fletibus aut voces ullas tractabilis audit;

fata obstant placidasque viri deus obstruit auris. 440

ac velut annoso validam cum robore quercum

Alpini Boreæ nunc hinc nunc flatibus illinc

eruere inter se certant; it stridor, et altæ

consternunt terram concusso stipite frondes;

ipsa hæret scopulis et quantum vertice ad auras 445

ætherias, tantum radice in Tartara tendit:

haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros

tunditur, et magno persentit pectore curas;

mens immota manet, lacrimæ volvuntur inanes.

Tum vero infelix fatis exterrita Dido                450

mortem orat; tædet cæli convexa tueri.

quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,

vidit, turicremis cum dona imponeret aris,

(horrendum dictu) latices nigrescere sacros

fusaque in obscenum se vertere vina cruorem; 455

hoc visum nulli, non ipsi effata sorori.

præterea fuit in tectis de marmore templum

coniugis antiqui, miro quod honore colebat,

velleribus niveis et festa fronde revinctum:

hinc exaudiri voces et verba vocantis                460

visa viri, nox cum terras obscura teneret,

solaque culminibus ferali carmine bubo

sæpe queri et longas in fletum ducere voces;

multaque præterea vatum prædicta priorum

terribili monitu horrificant. agit ipse furentem 465

in somnis ferus Æneas, semperque relinqui

sola sibi, semper longam incomitata videtur

ire viam et Tyrios deserta quærere terra,

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus

et solem geminum et duplices se ostendere Thebas, 470

aut Agamemnonius scænis agitatus Orestes,

armatam facibus matrem et serpentibus atris

cum fugit ultricesque sedent in limine Diræ.

Ergo ubi concepit furias evicta dolore

decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque 475

exigit, et mæstam dictis adgressa sororem

consilium vultu tegit ac spem fronte serenat:

'inveni, germana, viam (gratare sorori)

quæ mihi reddat eum vel eo me solvat amantem.

Oceani finem iuxta solemque cadentem                480

ultimus Æthiopum locus est, ubi maximus Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum:

hinc mihi Massylæ gentis monstrata sacerdos,

Hesperidum templi custos, epulasque draconi

quæ dabat et sacros servabat in arbore ramos, 485

spargens umida mella soporiferumque papaver.

hæc se carminibus promittit solvere mentes

quas velit, ast aliis duras immittere curas,

sistere aquam fluviis et vertere sidera retro,

nocturnosque movet Manis: mugire videbis 490

sub pedibus terram et descendere montibus ornos.

testor, cara, deos et te, germana, tuumque

dulce caput, magicas invitam accingier artis.

tu secreta pyram tecto interiore sub auras

erige, et arma viri thalamo quæ fixa reliquit 495

impius exuviasque omnis lectumque iugalem,

quo perii, super imponas: abolere nefandi

cuncta viri monimenta iuvat monstratque sacerdos.'

hæc effata silet, pallor simul occupat ora.

non tamen Anna novis prætexere funera sacris 500

germanam credit, nec tantos mente furores

concipit aut graviora timet quam morte Sychæi.

ergo iussa parat.

At regina, pyra penetrali in sede sub auras

erecta ingenti tædis atque ilice secta,                505

intenditque locum sertis et fronde coronat

funerea; super exuvias ensemque relictum

effigiemque toro locat haud ignara futuri.

stant aræ circum et crinis effusa sacerdos

ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque 510

tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianæ.

sparserat et latices simulatos fontis Averni,

falcibus et messæ ad lunam quæruntur ænis

pubentes herbæ nigri cum lacte veneni;

quæritur et nascentis equi de fronte revulsus 515

et matri præreptus amor.

ipsa mola manibusque piis altaria iuxta

unum exuta pedem vinclis, in veste recincta,

testatur moritura deos et conscia fati

sidera; tum, si quod non æquo fœdere amantis 520

curæ numen habet iustumque memorque, precatur.

Nox erat et placidum carpebant fessa soporem

corpora per terras, silvæque et sæva quierant

æquora, cum medio volvuntur sidera lapsu,

cum tacet omnis ager, pecudes pictæque volucres, 525

quæque lacus late liquidos quæque aspera dumis

rura tenent, somno positæ sub nocte silenti.

[lenibant curas et corda oblita laborum.]

at non infelix animi Phœnissa, neque umquam

solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem 530

accipit: ingeminant curæ rursusque resurgens

sævit amor magnoque irarum fluctuat æstu.

sic adeo insistit secumque ita corde volutat:

'en, quid ago? rursusne procos inrisa priores

experiar, Nomadumque petam conubia supplex, 535

quos ego sim totiens iam dedignata maritos?

Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum

iussa sequar? quiane auxilio iuvat ante levatos

et bene apud memores veteris stat gratia facti?

quis me autem, fac velle, sinet ratibusve superbis 540

invisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum

Laomedonteæ sentis periuria gentis?

quid tum? sola fuga nautas comitabor ovantis?

an Tyriis omnique manu stipata meorum

inferar et, quos Sidonia vix urbe revelli,                545

rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo?

quin morere ut merita es, ferroque averte dolorem.

tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem

his, germana, malis oneras atque obicis hosti.

non licuit thalami expertem sine crimine vitam 550

degere more feræ, talis nec tangere curas;

non servata fides cineri promissa Sychæo.'

Tantos illa suo rumpebat pectore questus:

Æneas celsa in puppi iam certus eundi

carpebat somnos rebus iam rite paratis.                555

huic se forma dei vultu redeuntis eodem

obtulit in somnis rursusque ita visa monere est,

omnia Mercurio similis, vocemque coloremque

et crinis flavos et membra decora iuventa:

'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos, 560

nec quæ te circum stent deinde pericula cernis,

demens, nec Zephyros audis spirare secundos?

illa dolos dirumque nefas in pectore versat

certa mori, variosque irarum concitat æstus.

non fugis hinc præceps, dum præcipitare potestas? 565

iam mare turbari trabibus sævasque videbis

conlucere faces, iam fervere litora flammis,

si te his attigerit terris Aurora morantem.

heia age, rumpe moras. varium et mutabile semper

femina.' sic fatus nocti se immiscuit atræ. 570

Tum vero Æneas subitis exterritus umbris

corripit e somno corpus sociosque fatigat

præcipitis: 'vigilate, viri, et considite transtris;

solvite vela citi. deus æthere missus ab alto

festinare fugam tortosque incidere funis 575

ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum,

quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.

adsis o placidusque iuves et sidera cælo

dextra feras.' dixit vaginaque eripit ensem

fulmineum strictoque ferit retinacula ferro. 580

idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;

litora deseruere, latet sub classibus æquor,

adnixi torquent spumas et cærula verrunt.

Et iam prima novo spargebat lumine terras

Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 585

regina e speculis ut primam albescere lucem

vidit et æquatis classem procedere velis,

litoraque et vacuos sensit sine remige portus,

terque quaterque manu pectus percussa decorum

flaventisque abscissa comas 'pro Iuppiter! ibit 590

hic,' ait 'et nostris inluserit advena regnis?

non arma expedient totaque ex urbe sequentur,

diripientque rates alii navalibus? ite,

ferte citi flammas, date tela, impellite remos!

quid loquor? aut ubi sum? quæ mentem insania mutat? 595

infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?

tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,

quem secum patrios aiunt portare penatis,

quem subiisse umeris confectum ætate parentem!

non potui abreptum divellere corpus et undis 600

spargere? non socios, non ipsum absumere ferro

Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?

verum anceps pugnæ fuerat fortuna. fuisset:

quem metui moritura? faces in castra tulissem

implessemque foros flammis natumque patremque 605

cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,

tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,

nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes

et Diræ ultrices et di morientis Elissæ, 610

accipite hæc, meritumque malis advertite numen

et nostras audite preces. si tangere portus

infandum caput ac terris adnare necesse est,

et sic fata Iovis poscunt, hic terminus hæret,

at bello audacis populi vexatus et armis, 615

finibus extorris, complexu avulsus Iuli

auxilium imploret videatque indigna suorum

funera; nec, cum se sub leges pacis iniquæ

tradiderit, regno aut optata luce fruatur,

sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. 620

hæc precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.

tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum

exercete odiis, cinerique hæc mittite nostro

munera. nullus amor populis nec fœdera sunto.

exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor 625

qui face Dardanios ferroque sequare colonos,

nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires.

litora litoribus contraria, fluctibus undas

imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.'

Hæc ait, et partis animum versabat in omnis, 630

invisam quærens quam primum abrumpere lucem.

tum breviter Barcen nutricem adfata Sychæi,

namque suam patria antiqua cinis ater habebat:

'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:

dic corpus properet fluviali spargere lympha, 635

et pecudes secum et monstrata piacula ducat.

sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta.

sacra Iovi Stygio, quæ rite incepta paravi,

perficere est animus finemque imponere curis

Dardaniique rogum capitis permittere flammæ.' 640

sic ait. illa gradum studio celebrabat anili.

at trepida et cœptis immanibus effera Dido

sanguineam volvens aciem, maculisque trementis

interfusa genas et pallida morte futura,

interiora domus inrumpit limina et altos                645

conscendit furibunda rogos ensemque recludit

Dardanium, non hos quæsitum munus in usus.

hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile

conspexit, paulum lacrimis et mente morata

incubuitque toro dixitque novissima verba: 650

'dulces exuviæ, dum fata deusque sinebat,

accipite hanc animam meque his exsolvite curis.

vixi et quem dederat cursum Fortuna peregi,

et nunc magna mei sub terras ibit imago.

urbem præclaram statui, mea mœnia vidi, 655

ulta virum pœnas inimico a fratre recepi,

felix, heu nimium felix, si litora tantum

numquam Dardaniæ tetigissent nostra carinæ.'

dixit, et os impressa toro 'moriemur inultæ,

sed moriamur' ait. 'sic, sic iuvat ire sub umbras. 660

hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto

Dardanus, et nostræ secum ferat omina mortis.'

dixerat, atque illam media inter talia ferro

conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore

spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta 665

atria: concussam bacchatur Fama per urbem.

lamentis gemituque et femineo ululatu

tecta fremunt, resonat magnis plangoribus æther,

non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis

Karthago aut antiqua Tyros, flammæque furentes 670

culmina perque hominum volvantur perque deorum.

audiit exanimis trepidoque exterrita cursu

unguibus ora soror fœdans et pectora pugnis

per medios ruit, ac morientem nomine clamat:

'hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas? 675

hoc rogus iste mihi, hoc ignes aræque parabant?

quid primum deserta querar? comitemne sororem

sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses,

idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.

his etiam struxi manibus patriosque vocavi 680

voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?

exstinxti te meque, soror, populumque patresque

Sidonios urbemque tuam. date, vulnera lymphis

abluam et, extremus si quis super halitus errat,

ore legam.' sic fata gradus evaserat altos, 685

semianimemque sinu germanam amplexa fovebat

cum gemitu atque atros siccabat veste cruores.

illa gravis oculos conata attollere rursus

deficit; infixum stridit sub pectore vulnus.

ter sese attollens cubitoque adnixa levavit, 690

ter revoluta toro est oculisque errantibus alto

quæsivit cælo lucem ingemuitque reperta.

Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem

difficilisque obitus Irim demisit Olympo

quæ luctantem animam nexosque resolveret artus. 695

nam quia nec fato merita nec morte peribat,

sed misera ante diem subitoque accensa furore,

nondum illi flavum Proserpina vertice crinem

abstulerat Stygioque caput damnaverat Orco.

ergo Iris croceis per cælum roscida pennis 700

mille trahens varios adverso sole colores

devolat et supra caput astitit. 'hunc ego Diti

sacrum iussa fero teque isto corpore solvo':

sic ait et dextra crinem secat, omnis et una

dilapsus calor atque in ventos vita recessit. 705