ÆNEIDOS LIBER PRIMVS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER PRIMVS

Arma virumque cano, Troiæ qui primus ab oris

Italiam, fato profugus, Laviniaque venit

litora, multum ille et terris iactatus et alto

vi superum sævæ memorem Iunonis ob iram;

multa quoque et bello passus, dum conderet urbem, 5

inferretque deos Latio, genus unde Latinum,

Albanique patres, atque altæ mœnia Romæ.

Musa, mihi causas memora, quo numine læso,

quidve dolens, regina deum tot volvere casus

insignem pietate virum, tot adire labores 10

impulerit. Tantæne animis cælestibus iræ?

Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni,

Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe

ostia, dives opum studiisque asperrima belli;

quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15

posthabita coluisse Samo; hic illius arma,

hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,

si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.

Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci

audierat, Tyrias olim quæ verteret arces; 20

hinc populum late regem belloque superbum

venturum excidio Libyæ: sic volvere Parcas.

Id metuens, veterisque memor Saturnia belli,

prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis—

necdum etiam causæ irarum sævique dolores  25

exciderant animo: manet alta mente repostum

iudicium Paridis spretæque iniuria formæ,

et genus invisum, et rapti Ganymedis honores.

His accensa super, iactatos æquore toto

Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli, 30

arcebat longe Latio, multosque per annos

errabant, acti fatis, maria omnia circum.

Tantæ molis erat Romanam condere gentem!

Vix e conspectu Siculæ telluris in altum

vela dabant læti, et spumas salis ære ruebant, 35

cum Iuno, æternum servans sub pectore volnus,

hæc secum: 'Mene incepto desistere victam,

nec posse Italia Teucrorum avertere regem?

Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem

Argivom atque ipsos potuit submergere ponto, 40

unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?

Ipsa, Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem,

disiecitque rates evertitque æquora ventis,

illum expirantem transfixo pectore flammas

turbine corripuit scopuloque infixit acuto.  45

Ast ego, quæ divom incedo regina, Iovisque

et soror et coniunx, una cum gente tot annos

bella gero! Et quisquam numen Iunonis adoret

præterea, aut supplex aris imponet honorem?'

Talia flammato secum dea corde volutans 50

nimborum in patriam, loca feta furentibus austris,

Æoliam venit. Hic vasto rex Æolus antro

luctantes ventos tempestatesque sonoras

imperio premit ac vinclis et carcere frenat.

Illi indignantes magno cum murmure montis 55

circum claustra fremunt; celsa sedet Æolus arce

sceptra tenens, mollitque animos et temperat iras.

Ni faciat, maria ac terras cælumque profundum

quippe ferant rapidi secum verrantque per auras.

Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, 60

hoc metuens, molemque et montis insuper altos

imposuit, regemque dedit, qui fœdere certo

et premere et laxas sciret dare iussus habenas.

Ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:

'Æole, namque tibi divom pater atque hominum rex 65

et mulcere dedit fluctus et tollere vento,

gens inimica mihi Tyrrhenum navigat æquor,

Ilium in Italiam portans victosque Penates:

incute vim ventis submersasque obrue puppes,

aut age diversos et disiice corpora ponto. 70

Sunt mihi bis septem præstanti corpore nymphæ,

quarum quæ forma pulcherrima Deiopea,

conubio iungam stabili propriamque dicabo,

omnis ut tecum meritis pro talibus annos

exigat, et pulchra faciat te prole parentem.' 75

Æolus hæc contra: 'Tuus, O regina, quid optes

explorare labor; mihi iussa capessere fas est.

Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque

concilias, tu das epulis accumbere divom,

nimborumque facis tempestatumque potentem.' 80

Hæc ubi dicta, cavum conversa cuspide montem

impulit in latus: ac venti, velut agmine facto,

qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.

Incubuere mari, totumque a sedibus imis

una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis  85

Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus.

Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.

Eripiunt subito nubes cælumque diemque

Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.

Intonuere poli, et crebris micat ignibus æther, 90

præsentemque viris intentant omnia mortem.

Extemplo Æneæ solvuntur frigore membra:

ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas

talia voce refert: 'O terque quaterque beati,

quis ante ora patrum Troiæ sub mœnibus altis 95

contigit oppetere! O Danaum fortissime gentis

Tydide! Mene Iliacis occumbere campis

non potuisse, tuaque animam hanc effundere dextra,

sævus ubi Æacidæ telo iacet Hector, ubi ingens

Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis 100

scuta virum galeasque et fortia corpora volvit?'

Talia iactanti stridens Aquilone procella

velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.

Franguntur remi; tum prora avertit, et undis

dat latus; insequitur cumulo præruptus aquæ mons. 105

Hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens

terram inter fluctus aperit; furit æstus harenis.

Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet—

saxa vocant Itali mediis quæ in fluctibus aras—

dorsum immane mari summo; tris Eurus ab alto 110

in brevia et Syrtis urget, miserabile visu,

inliditque vadis atque aggere cingit harenæ.

Unam, quæ Lycios fidumque vehebat Oronten,

ipsius ante oculos ingens a vertice pontus

in puppim ferit: excutitur pronusque magister 115

volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem

torquet agens circum, et rapidus vorat æquore vortex.

Adparent rari nantes in gurgite vasto,

arma virum, tabulæque, et Troia gaza per undas.

Iam validam Ilionei navem, iam fortis Achati, 120

et qua vectus Abas, et qua grandævus Aletes,

vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes

accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.

Interea magno misceri murmure pontum,

emissamque hiemem sensit Neptunus, et imis 125

stagna refusa vadis, graviter commotus; et alto

prospiciens, summa placidum caput extulit unda.

Disiectam Æneæ, toto videt æquore classem,

fluctibus oppressos Troas cælique ruina,

nec latuere doli fratrem Iunonis et iræ. 130

Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:

'Tantane vos generis tenuit fiducia vestri?

Iam cælum terramque meo sine numine, venti,

miscere, et tantas audetis tollere moles?

Quos ego—sed motos præstat componere fluctus. 135

Post mihi non simili pœna commissa luetis.

Maturate fugam, regique hæc dicite vestro:

non illi imperium pelagi sævumque tridentem,

sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa,

vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula 140

Æolus, et clauso ventorum carcere regnet.'

Sic ait, et dicto citius tumida æquora placat,

collectasque fugat nubes, solemque reducit.

Cymothœ simul et Triton adnixus acuto

detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti; 145

et vastas aperit syrtis, et temperat æquor,

atque rotis summas levibus perlabitur undas.

Ac veluti magno in populo cum sæpe coorta est

seditio, sævitque animis ignobile volgus,

iamque faces et saxa volant—furor arma ministrat; 150

tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem

conspexere, silent, arrectisque auribus adstant;

ille regit dictis animos, et pectora mulcet,—

sic cunctus pelagi cecidit fragor, æquora postquam

prospiciens genitor cæloque invectus aperto 155

flectit equos, curruque volans dat lora secundo.

Defessi Æneadæ, quæ proxima litora, cursu

contendunt petere, et Libyæ vertuntur ad oras.

Est in secessu longo locus: insula portum

efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto 160

frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.

Hinc atque hinc vastæ rupes geminique minantur

in cælum scopuli, quorum sub vertice late

æquora tuta silent; tum silvis scæna coruscis

desuper horrentique atrum nemus imminet umbra. 165

Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum,

intus aquæ dulces vivoque sedilia saxo,

nympharum domus: hic fessas non vincula navis

ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.

Huc septem Æneas collectis navibus omni 170

ex numero subit; ac magno telluris amore

egressi optata potiuntur Troes harena,

et sale tabentis artus in litore ponunt.

Ac primum silici scintillam excudit Achates,

succepitque ignem foliis, atque arida circum 175

nutrimenta dedit, rapuitque in fomite flammam.

Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma

expediunt fessi rerum, frugesque receptas

et torrere parant flammis et frangere saxo.

Æneas scopulum interea conscendit, et omnem 180

prospectum late pelago petit, Anthea si quem

iactatum vento videat Phrygiasque biremis,

aut Capyn, aut celsis in puppibus arma Caici.

Navem in conspectu nullam, tris litore cervos

prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur 185

a tergo, et longum per vallis pascitur agmen.

Constitit hic, arcumque manu celerisque sagittas

corripuit, fidus quæ tela gerebat Achates;

ductoresque ipsos primum, capita alta ferentis

cornibus arboreis, sternit, tum volgus, et omnem 190

miscet agens telis nemora inter frondea turbam;

nec prius absistit, quam septem ingentia victor

corpora fundat humi, et numerum cum navibus æquet.

Hinc portum petit, et socios partitur in omnes.

Vina bonus quæ deinde cadis onerarat Acestes 195

litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros,

dividit, et dictis mærentia pectora mulcet:

'O socii—neque enim ignari sumus ante malorum—

O passi graviora, dabit deus his quoque finem.

Vos et Scyllæam rabiem penitusque sonantis  200

accestis scopulos, vos et Cyclopea saxa

experti: revocate animos, mæstumque timorem

mittite: forsan et hæc olim meminisse iuvabit.

Per varios casus, per tot discrimina rerum

tendimus in Latium; sedes ubi fata quietas 205

ostendunt; illic fas regna resurgere Troiæ.

Durate, et vosmet rebus servate secundis.'

Talia voce refert, curisque ingentibus æger

spem voltu simulat, premit altum corde dolorem.

Illi se prædæ accingunt, dapibusque futuris; 210

tergora deripiunt costis et viscera nudant;

pars in frusta secant veribusque trementia figunt;

litore æna locant alii, flammasque ministrant.

Tum victu revocant vires, fusique per herbam

implentur veteris Bacchi pinguisque ferinæ. 215

Postquam exempta fames epulis mensæque remotæ,

amissos longo socios sermone requirunt,

spemque metumque inter dubii, seu vivere credant,

sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.

Præcipue pius Æneas nunc acris Oronti, 220

nunc Amyci casum gemit et crudelia secum

fata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.

Et iam finis erat, cum Iuppiter æthere summo

despiciens mare velivolum terrasque iacentis

litoraque et latos populos, sic vertice cæli 225

constitit, et Libyæ defixit lumina regnis.

Atque illum talis iactantem pectore curas

tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis

adloquitur Venus: 'O qui res hominumque deumque

æternis regis imperiis, et fulmine terres, 230

quid meus Æneas in te committere tantum,

quid Troes potuere, quibus, tot funera passis,

cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?

Certe hinc Romanos olim, volventibus annis,

hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, 235

qui mare, qui terras omni dicione tenerent,

pollicitus, quæ te, genitor, sententia vertit?

Hoc equidem occasum Troiæ tristisque ruinas

solabar, fatis contraria fata rependens;

nunc eadem fortuna viros tot casibus actos 240

insequitur. Quem das finem, rex magne, laborum?

Antenor potuit, mediis elapsus Achivis,

Illyricos penetrare sinus, atque intima tutus

regna Liburnorum, et fontem superare Timavi,

unde per ora novem vasto cum murmure montis 245

it mare proruptum et pelago premit arva sonanti.

Hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit

Teucrorum, et genti nomen dedit, armaque fixit

Troia; nunc placida compostus pace quiescit:

nos, tua progenies, cæli quibus adnuis arcem, 250

navibus (infandum!) amissis, unius ob iram

prodimur atque Italis longe disiungimur oris.

Hic pietatis honos? Sic nos in sceptra reponis?'

Olli subridens hominum sator atque deorum,

voltu, quo cælum tempestatesque serenat, 255

oscula libavit natæ, dehinc talia fatur:

'Parce metu, Cytherea: manent immota tuorum

fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini

mœnia, sublimemque feres ad sidera cæli

magnanimum Ænean; neque me sententia vertit. 260

Hic tibi (fabor enim, quando hæc te cura remordet,

longius et volvens fatorum arcana movebo)

bellum ingens geret Italia, populosque feroces

contundet, moresque viris et mœnia ponet,

tertia dum Latio regnantem viderit æstas, 265

ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.

At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo

additur,—Ilus erat, dum res stetit Ilia regno,—

triginta magnos volvendis mensibus orbis

imperio explebit, regnumque ab sede Lavini 270

transferet, et longam multa vi muniet Albam.

Hic iam ter centum totos regnabitur annos

gente sub Hectorea, donec regina sacerdos,

Marte gravis, geminam partu dabit Ilia prolem.

Inde lupæ fulvo nutricis tegmine lætus 275

Romulus excipiet gentem, et Mavortia condet

mœnia, Romanosque suo de nomine dicet.

His ego nec metas rerum nec tempora pono;

imperium sine fine dedi. Quin aspera Iuno,

quæ mare nunc terrasque metu cælumque fatigat, 280

consilia in melius referet, mecumque fovebit

Romanos rerum dominos gentemque togatam:

sic placitum. Veniet lustris labentibus ætas,

cum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas

servitio premet, ac victis dominabitur Argis. 285

Nascetur pulchra Troianus origine Cæsar,

imperium oceano, famam qui terminet astris,—

Iulius, a magno demissum nomen Iulo.

Hunc tu olim cælo, spoliis Orientis onustum,

accipies secura; vocabitur hic quoque votis. 290

Aspera tum positis mitescent sæcula bellis;

cana Fides, et Vesta, Remo cum fratre Quirinus,

iura dabunt; diræ ferro et compagibus artis

claudentur Belli portæ; Furor impius intus,

sæva sedens super arma, et centum vinctus ænis 295

post tergum nodis, fremet horridus ore cruento.'

Hæc ait, et Maia genitum demittit ab alto,

ut terræ, utque novæ pateant Karthaginis arces

hospitio Teucris, ne fati nescia Dido

finibus arceret: volat ille per æra magnum 300

remigio alarum, ac Libyæ citus adstitit oris.

Et iam iussa facit, ponuntque ferocia Pœni

corda volente deo; in primis regina quietum

accipit in Teucros animum mentemque benignam.

At pius Æneas, per noctem plurima volvens, 305

ut primum lux alma data est, exire locosque

explorare novos, quas vento accesserit oras,

qui teneant, nam inculta videt, hominesne feræne,

quærere constituit, sociisque exacta referre

Classem in convexo nemorum sub rupe cavata 310

arboribus clausam circum atque horrentibus umbris

occulit; ipse uno graditur comitatus Achate,

bina manu lato crispans hastilia ferro.

Cui mater media sese tulit obvia silva,

virginis os habitumque gerens, et virginis arma 315

Spartanæ, vel qualis equos Threissa fatigat

Harpalyce, volucremque fuga prævertitur Hebrum.

Namque umeris de more habilem suspenderat arcum

venatrix, dederatque comam diffundere ventis,

nuda genu, nodoque sinus collecta fluentis. 320

Ac prior, 'Heus' inquit 'iuvenes, monstrate mearum

vidistis si quam hic errantem forte sororum,

succinctam pharetra et maculosæ tegmine lyncis,

aut spumantis apri cursum clamore prementem.'

Sic Venus; et Veneris contra sic filius orsus: 325

'Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum—

O quam te memorem, virgo? Namque haud tibi voltus

mortalis, nec vox hominem sonat: O, dea certe—

an Phœbi soror? an nympharum sanguinis una?—

sis felix, nostrumque leves, quæcumque, laborem, 330

et, quo sub cælo tandem, quibus orbis in oris

iactemur, doceas. Ignari hominumque locorumque

erramus, vento huc vastis et fluctibus acti:

multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'

Tum Venus: 'Haud equidem tali me dignor honore; 335

virginibus Tyriis mos est gestare pharetram,

purpureoque alte suras vincire cothurno.

Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem;

sed fines Libyci, genus intractabile bello.

Imperium Dido Tyria regit urbe profecta, 340

germanum fugiens. Longa est iniuria, longæ

ambages; sed summa sequar fastigia rerum.

'Huic coniunx Sychæus erat, ditissimus agri

Phœnicum, et magno miseræ dilectus amore,

cui pater intactam dederat, primisque iugarat  345

ominibus. Sed regna Tyri germanus habebat

Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes.

Quos inter medius venit furor. Ille Sychæum

impius ante aras, atque auri cæcus amore,

clam ferro incautum superat, securus amorum 350

germanæ; factumque diu celavit, et ægram,

multa malus simulans, vana spe lusit amantem.

Ipsa sed in somnis inhumati venit imago

coniugis, ora modis attollens pallida miris,

crudeles aras traiectaque pectora ferro 355

nudavit, cæcumque domus scelus omne retexit.

Tum celerare fugam patriaque excedere suadet,

auxiliumque viæ veteres tellure recludit

thesauros, ignotum argenti pondus et auri.

His commota fugam Dido sociosque parabat: 360

conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni

aut metus acer erat; navis, quæ forte paratæ,

corripiunt, onerantque auro: portantur avari

Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.

Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis 365

mœnia surgentemque novæ Karthaginis arcem,

mercatique solum, facti de nomine Byrsam,

taurino quantum possent circumdare tergo.

Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris,

quove tenetis iter? 'Quærenti talibus ille 370

suspirans, imoque trahens a pectore vocem:

'O dea, si prima repetens ab origine pergam,

et vacet annalis nostrorum audire laborum,

ante diem clauso componat Vesper Olympo.

Nos Troia antiqua, si vestras forte per auris 375

Troiæ nomen iit, diversa per æquora vectos

forte sua Libycis tempestas adpulit oris.

Sum pius Æneas, raptos qui ex hoste Penates

classe veho mecum, fama super æthera notus.

Italiam quæro patriam et genus ab Iove summo. 380

Bis denis Phrygium conscendi navibus æquor,

matre dea monstrante viam, data fata secutus;

vix septem convolsæ undis Euroque supersunt.

Ipse ignotus, egens, Libyæ deserta peragro,

Europa atque Asia pulsus.' Nec plura querentem 385

passa Venus medio sic interfata dolore est:

'Quisquis es, haud, credo, invisus cælestibus auras

vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem.

Perge modo, atque hinc te reginæ ad limina perfer,

Namque tibi reduces socios classemque relatam 390

nuntio, et in tutum versis aquilonibus actam,

ni frustra augurium vani docuere parentes.

Aspice bis senos lætantis agmine cycnos,

ætheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto

turbabat cælo; nunc terras ordine longo 395

aut capere, aut captas iam despectare videntur:

ut reduces illi ludunt stridentibus alis,

et cœtu cinxere polum, cantusque dedere,

haud aliter puppesque tuæ pubesque tuorum

aut portum tenet aut pleno subit ostia velo. 400

Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum.'

Dixit, et avertens rosea cervice refulsit,

ambrosiæque comæ divinum vertice odorem

spiravere, pedes vestis defluxit ad imos,

et vera incessu patuit dea. Ille ubi matrem 405

adgnovit, tali fugientem est voce secutus:

'Quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis

ludis imaginibus? Cur dextræ iungere dextram

non datur, ac veras audire et reddere voces?'

Talibus incusat, gressumque ad mœnia tendit: 410

at Venus obscuro gradientes ære sæpsit,

et multo nebulæ circum dea fudit amictu,

cernere ne quis eos, neu quis contingere posset,

molirive moram, aut veniendi poscere causas.

Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit 415

læta suas, ubi templum illi, centumque Sabæo

ture calent aræ, sertisque recentibus halant.

Corripuere viam interea, qua semita monstrat.

Iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi

imminet, adversasque adspectat desuper arces. 420

Miratur molem Æneas, magalia quondam,

miratur portas strepitumque et strata viarum.

Instant ardentes Tyrii pars ducere muros,

molirique arcem et manibus subvolvere saxa,

pars optare locum tecto et concludere sulco. 425

[Iura magistratusque legunt sanctumque senatum;]

hic portus alii effodiunt; hic alta theatris

fundamenta locant alii, immanisque columnas

rupibus excidunt, scænis decora alta futuris.

Qualis apes æstate nova per florea rura 430

exercet sub sole labor, cum gentis adultos

educunt fetus, aut cum liquentia mella

stipant et dulci distendunt nectare cellas,

aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto

ignavom fucos pecus a præsepibus arcent: 435

fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.

'O fortunati, quorum iam mœnia surgunt!'

Æneas ait, et fastigia suspicit urbis.

Infert se sæptus nebula, mirabile dictu,

per medios, miscetque viris, neque cernitur ulli. 440

Lucus in urbe fuit media, lætissimus umbra,

quo primum iactati undis et turbine Pœni

effodere loco signum, quod regia Iuno

monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello

egregiam et facilem victu per sæcula gentem. 445

Hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido

condebat, donis opulentum et numine divæ,

ærea cui gradibus surgebant limina, nexæque

ære trabes, foribus cardo stridebat ænis.

Hoc primum in luco nova res oblata timorem 450

leniit, hic primum Æneas sperare salutem

ausus, et adflictis melius confidere rebus.

Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,

reginam opperiens, dum, quæ fortuna sit urbi,

artificumque manus inter se operumque laborem 455

miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas,

bellaque iam fama totum volgata per orbem,

Atridas, Priamumque, et sævum ambobus Achillem.

Constitit, et lacrimans, 'Quis iam locus' inquit 'Achate,

quæ regio in terris nostri non plena laboris? 460

En Priamus! Sunt hic etiam sua præmia laudi;

sunt lacrimæ rerum et mentem mortalia tangunt.

Solve metus; feret hæc aliquam tibi fama salutem.'

Sic ait, atque animum pictura pascit inani,

multa gemens, largoque umectat flumine voltum. 465

Namque videbat, uti bellantes Pergama circum

hac fugerent Graii, premeret Troiana iuventus,

hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.

Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis

adgnoscit lacrimans, primo quæ prodita somno 470

Tydides multa vastabat cæde cruentus,

ardentisque avertit equos in castra, prius quam

pabula gustassent Troiæ Xanthumque bibissent.

Parte alia fugiens amissis Troilus armis,

infelix puer atque impar congressus Achilli, 475

fertur equis, curruque hæret resupinus inani,

lora tenens tamen; huic cervixque comæque trahuntur

per terram, et versa pulvis inscribitur hasta.

Interea ad templum non æquæ Palladis ibant

crinibus Iliades passis peplumque ferebant, 480

suppliciter tristes et tunsæ pectora palmis;

diva solo fixos oculos aversa tenebat.

Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros,

exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, 485

ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,

tendentemque manus Priamum conspexit inermis.

Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis,

Eoasque acies et nigri Memnonis arma.

Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490

Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet,

aurea subnectens exsertæ cingula mammæ,

bellatrix, audetque viris concurrere virgo.

Hæc dum Dardanio Æneæ miranda videntur,

dum stupet, obtutuque hæret defixus in uno, 495

regina ad templum, forma pulcherrima Dido,

incessit magna iuvenum stipante caterva.

Qualis in Eurotæ ripis aut per iuga Cynthi

exercet Diana choros, quam mille secutæ

hinc atque hinc glomerantur oreades; illa pharetram 500

fert umero, gradiensque deas supereminet omnis:

Latonæ tacitum pertemptant gaudia pectus:

talis erat Dido, talem se læta ferebat

per medios, instans operi regnisque futuris.

Tum foribus divæ, media testudine templi, 505

sæpta armis, solioque alte subnixa resedit.

Iura dabat legesque viris, operumque laborem

partibus æquabat iustis, aut sorte trahebat:

cum subito Æneas concursu accedere magno

Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum, 510

Teucrorumque alios, ater quos æquore turbo

dispulerat penitusque alias avexerat oras.

Obstipuit simul ipse simul perculsus Achates

lætitiaque metuque; avidi coniungere dextras

ardebant; sed res animos incognita turbat. 515

Dissimulant, et nube cava speculantur amicti,

quæ fortuna viris, classem quo litore linquant,

quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant,

orantes veniam, et templum clamore petebant.

Postquam introgressi et coram data copia fandi, 520

maximus Ilioneus placido sic pectore cœpit:

'O Regina, novam cui condere Iuppiter urbem

iustitiaque dedit gentis frenare superbas,

Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,

oramus, prohibe infandos a navibus ignis, 525

parce pio generi, et propius res aspice nostras.

Non nos aut ferro Libycos populare Penatis

venimus, aut raptas ad litora vertere prædas;

non ea vis animo, nec tanta superbia victis.

Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, 530

terra antiqua, potens armis atque ubere glæbæ;

Oenotri coluere viri; nunc fama minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

Hic cursus fuit:

cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion 535

in vada cæca tulit, penitusque procacibus austris

perque undas, superante salo, perque invia saxa

dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.

Quod genus hoc hominum? Quæve hunc tam barbara morem

permittit patria? Hospitio prohibemur harenæ; 540

bella cient, primaque vetant consistere terra.

Si genus humanum et mortalia temnitis arma

at sperate deos memores fandi atque nefandi.

'Rex erat Æneas nobis, quo iustior alter,

nec pietate fuit, nec bello maior et armis. 545

Quem si fata virum servant, si vescitur aura

ætheria, neque adhuc crudelibus occubat umbris,

non metus; officio nec te certasse priorem

pœniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes

armaque, Troianoque a sanguine clarus Acestes. 550

Quassatam ventis liceat subducere classem,

et silvis aptare trabes et stringere remos:

si datur Italiam, sociis et rege recepto,

tendere, ut Italiam læti Latiumque petamus;

sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum, 555

pontus habet Libyæ, nec spes iam restat Iuli,

at freta Sicaniæ saltem sedesque paratas,

unde huc advecti, regemque petamus Acesten.'

Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant Dardanidæ. 560

Tum breviter Dido, voltum demissa, profatur:

'Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.

Res dura et regni novitas me talia cogunt

moliri, et late finis custode tueri.

Quis genus Æneadum, quis Troiæ nesciat urbem, 565

virtutesque virosque, aut tanti incendia belli?

Non obtusa adeo gestamus pectora Pœni,

nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.

Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva,

sive Erycis finis regemque optatis Acesten, 570

auxilio tutos dimittam, opibusque iuvabo.

Voltis et his mecum pariter considere regnis;

urbem quam statuo vestra est, subducite navis;

Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.

Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem 575

adforet Æneas! Equidem per litora certos

dimittam et Libyæ lustrare extrema iubebo,

si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.'

His animum arrecti dictis et fortis Achates

et pater Æneas iamdudum erumpere nubem 580

ardebant. Prior Ænean compellat Achates:

'Nate dea, quæ nunc animo sententia surgit?

omnia tuta vides, classem sociosque receptos.

Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi

submersum; dictis respondent cetera matris.' 585

Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente

scindit se nubes et in æthera purgat apertum.

Restitit Æneas claraque in luce refulsit,

os umerosque deo similis; namque ipsa decoram

cæsariem nato genetrix lumenque iuventæ 590

purpureum et lætos oculis adflarat honores:

quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo

argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

Tum sic reginam adloquitur, cunctisque repente

improvisus ait: 'Coram, quem quæritis, adsum, 595

Troius Æneas, Libycis ereptus ab undis.

O sola infandos Troiæ miserata labores,

quæ nos, reliquias Danaum, terræque marisque

omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,

urbe, domo, socias, grates persolvere dignas 600

non opis est nostræ, Dido, nec quicquid ubique est

gentis Dardaniæ, magnum quæ sparsa per orbem.

Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid

usquam iustitia est et mens sibi conscia recti,

præmia digna ferant. Quæ te tam læta tulerunt 605

sæcula? Qui tanti talem genuere parentes?

In freta dum fluvii current, dum montibus umbræ

lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,

semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,

quæ me cumque vocant terræ.' Sic fatus, amicum 610

Ilionea petit dextra, lævaque Serestum,

post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,

casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:

'Quis te, nate dea, per tanta pericula casus 615

insequitur? Quæ vis immanibus applicat oris?

Tune ille Æneas, quem Dardanio Anchisæ

alma Venus Phrygii genuit Simœntis ad undam?

Atque equidem Teucrum memini Sidona venire

finibus expulsum patriis, nova regna petentem 620

auxilio Beli; genitor tum Belus opimam

vastabat Cyprum, et victor dicione tenebat.

Tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis

Troianæ nomenque tuum regesque Pelasgi.

Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, 625

seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat.

Quare agite, O tectis, iuvenes, succedite nostris.

Me quoque per multos similis fortuna labores

iactatam hac demum voluit consistere terra.

Non ignara mali, miseris succurrere disco.' 630

Sic memorat; simul Ænean in regia ducit

tecta, simul divom templis indicit honorem.

Nec minus interea sociis ad litora mittit

viginti tauros, magnorum horrentia centum

terga suum, pinguis centum cum matribus agnos, 635

munera lætitiamque dii.

At domus interior regali splendida luxu

instruitur, mediisque parant convivia tectis:

arte laboratæ vestes ostroque superbo,

ingens argentum mensis, cælataque in auro 640

fortia facta patrum, series longissima rerum

per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.

Æneas (neque enim patrius consistere mentem

passus amor) rapidum ad navis præmittit Achaten,

Ascanio ferat hæc, ipsumque ad mœnia ducat; 645

omnis in Ascanio cari stat cura parentis.

Munera præterea, Iliacis erepta ruinis,

ferre iubet, pallam signis auroque rigentem,

et circumtextum croceo velamen acantho,

ornatus Argivæ Helenæ, quos illa Mycenis, 650

Pergama cum peteret inconcessosque hymenæos,

extulerat, matris Ledæ mirabile donum:

præterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,

maxima natarum Priami, colloque monile

bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam. 655

Hæc celerans ita ad naves tendebat Achates.

At Cytherea novas artes, nova pectore versat

Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido

pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem

incendat reginam, atque ossibus implicet ignem; 660

quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;

urit atrox Iuno, et sub noctem cura recursat.

Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:

'Nate, meæ vires, mea magna potentia solus,

nate, patris summi qui tela Typhoia temnis, 665

ad te confugio et supplex tua numina posco.

Frater ut Æneas pelago tuus omnia circum

litora iactetur odiis Iunonis iniquæ,

nota tibi, et nostro doluisti sæpe dolore.

Hunc Phœnissa tenet Dido blandisque moratur 670

vocibus; et vereor, quo se Iunonia vertant

hospitia; haud tanto cessabit cardine rerum.

Quocirca capere ante dolis et cingere flamma

reginam meditor, ne quo se numine mutet,

sed magno Æneæ mecum teneatur amore. 675

Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem.

Regius accitu cari genitoris ad urbem

Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,

dona ferens, pelago et flammis restantia Troiæ:

hunc ego sopitum somno super alta Cythera 680

aut super Idalium sacrata sede recondam,

ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.

Tu faciem illius noctem non amplius unam

falle dolo, et notos pueri puer indue voltus,

ut, cum te gremio accipiet lætissima Dido 685

regalis inter mensas laticemque Lyæum,

cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,

occultum inspires ignem fallasque veneno.'

Paret Amor dictis caræ genetricis, et alas

exuit, et gressu gaudens incedit Iuli. 690

At Venus Ascanio placidam per membra quietem

inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos

Idaliæ lucos, ubi mollis amaracus illum

floribus et dulci adspirans complectitur umbra.

Iamque ibat dicto parens et dona Cupido 695

regia portabat Tyriis, duce lætus Achate.

Cum venit, aulæis iam se regina superbis

aurea composuit sponda mediamque locavit.

Iam pater Æneas et iam Troiana iuventus

conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. 700

Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris

expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis.

Quinquaginta intus famulæ, quibus ordine longam

cura penum struere, et flammis adolere Penatis;

centum aliæ totidemque pares ætate ministri, 705

qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.

Nec non et Tyrii per limina læta frequentes

convenere, toris iussi discumbere pictis.

Mirantur dona Æneæ, mirantur Iulum

flagrantisque dei voltus simulataque verba, 710

[pallamque et pictum croceo velamen acantho.]

Præcipue infelix, pesti devota futuræ,

expleri mentem nequit ardescitque tuendo

Phœnissa, et pariter puero donisque movetur.

Ille ubi complexu Æneæ colloque pependit 715

et magnum falsi implevit genitoris amorem,

reginam petit hæc oculis, hæc pectore toto

hæret et interdum gremio fovet, inscia Dido,

insidat quantus miseræ deus; at memor ille

matris Acidaliæ paulatim abolere Sychæum 720

incipit, et vivo temptat prævertere amore

iam pridem resides animos desuetaque corda.

Postquam prima quies epulis, mensæque remotæ,

crateras magnos statuunt et vina coronant.

Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant 725

atria; dependent lychni laquearibus aureis

incensi, et noctem flammis funalia vincunt.

Hic regina gravem gemmis auroque poposcit

implevitque mero pateram, quam Belus et omnes

a Belo soliti; tum facta silentia tectis: 730

'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,

hunc lætum Tyriisque diem Troiaque profectis

esse velis, nostrosque huius meminisse minores.

Adsit lætitiæ Bacchus dator, et bona Iuno;

et vos, O, cœtum, Tyrii, celebrate faventes.' 735

Dixit, et in mensam laticum libavit honorem,

primaque, libato, summo tenus attigit ore,

tum Bitiæ dedit increpitans; ille impiger hausit

spumantem pateram, et pleno se proluit auro

post alii proceres. Cithara crinitus Iopas 740

personat aurata, docuit quem maximus Atlas.

Hic canit errantem lunam solisque labores;

unde hominum genus et pecudes; unde imber et ignes;

Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones;

quid tantum Oceano properent se tinguere soles 745

hiberni, vel quæ tardis mora noctibus obstet.

Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.

Nec non et vario noctem sermone trahebat

infelix Dido, longumque bibebat amorem,

multa super Priamo rogitans, super Hectore multa; 750

nunc quibus Auroræ venisset filius armis,

nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.

'Immo age, et a prima dic, hospes, origine nobis

insidias,' inquit, 'Danaum, casusque tuorum,

erroresque tuos; nam te iam septima portat 755

omnibus errantem terris et fluctibus æstas.'