ÆNEIDOS LIBER DVODECIMVS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER DVODECIMVS

Turnus ut infractos adverso Marte Latinos

defecisse videt, sua nunc promissa reposci,

se signari oculis, ultro implacabilis ardet

attollitque animos. Pœnorum qualis in arvis

saucius ille gravi venantum vulnere pectus  5

tum demum movet arma leo, gaudetque comantis

excutiens cervice toros fixumque latronis

impavidus frangit telum et fremit ore cruento:

haud secus accenso gliscit violentia Turno.

tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:  10

'nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent

ignavi Æneadæ, nec quæ pepigere recusent:

congredior. fer sacra, pater, et concipe fœdus.

aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam

desertorem Asiæ (sedeant spectentque Latini),  15

et solus ferro crimen commune refellam,

aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'

Olli sedato respondit corde Latinus:

'o præstans animi iuvenis, quantum ipse feroci

virtute exsuperas, tanto me impensius æquum est  20

consulere atque omnis metuentem expendere casus.

sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;

sunt aliæ innuptæ Latio et Laurentibus arvis

nec genus indecores. sine me hæc haud mollia fatu                25

sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:

me natam nulli veterum sociare procorum

fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.

victus amore tui, cognato sanguine victus

coniugis et mæstæ lacrimis, vincla omnia rupi;  30

promissam eripui genero, arma impia sumpsi.

ex illo qui me casus, quæ, Turne, sequantur

bella, vides, quantos primus patiare labores.

bis magna victi pugna vix urbe tuemur

spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta  35

sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.

quo referor totiens? quæ mentem insania mutat?

si Turno exstincto socios sum ascire paratus,

cur non incolumi potius certamina tollo?

quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet  40

Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!)

prodiderim, natam et conubia nostra petentem?

respice res bello varias, miserere parentis

longævi, quem nunc mæstum patria Ardea longe

dividit.' haudquaquam dictis violentia Turni  45

flectitur; exsuperat magis ægrescitque medendo.

ut primum fari potuit, sic institit ore:

'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me

deponas letumque sinas pro laude pacisci.

et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra  50

spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis.

longe illi dea mater erit, quæ nube fugacem

feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'

At regina nova pugnæ conterrita sorte

flebat et ardentem generum moritura tenebat:  55

'Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatæ

tangit honos animum: spes tu nunc una, senectæ

tu requies miseræ, decus imperiumque Latini

te penes, in te omnis domus inclinata recumbit.

unum oro: desiste manum committere Teucris.  60

qui te cumque manent isto certamine casus

et me, Turne, manent; simul hæc invisa relinquam

lumina nec generum Ænean captiva videbo.'

accepit vocem lacrimis Lavinia matris

flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem  65

subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.

Indum sanguineo veluti violaverit ostro

si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

alba rosa, talis virgo dabat ore colores.

illum turbat amor figitque in virgine vultus;  70

ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam:

'ne, quæso, ne me lacrimis neve omine tanto

prosequere in duri certamina Martis euntem,

o mater; neque enim Turno mora libera mortis.

nuntius hæc, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno  75

haud placitura refer. cum primum crastina cælo

puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant

et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,

illo quæratur coniunx Lavinia campo.'  80

Hæc ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,

poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,

Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

qui candore nives anteirent, cursibus auras.

circumstant properi aurigæ manibusque lacessunt  85

pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.

ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco

circumdat loricam umeris, simul aptat habendo

ensemque clipeumque et rubræ cornua cristæ,

ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti                   90

fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.

exim quæ mediis ingenti adnixa columnæ

ædibus astabat, validam vi corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem

vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus  95

hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,

te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus

loricamque manu valida lacerare revulsam

semiviri Phrygis et fœdare in pulvere crinis

vibratos calido ferro murraque madentis.'  100

his agitur furiis, totoque ardentis ab ore

scintillæ absistunt, oculis micat acribus ignis,

mugitus veluti cum prima in prœlia taurus

terrificos ciet aut irasci in cornua temptat

arboris obnixus trunco, ventosque lacessit  105

ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.

Nec minus interea maternis sævus in armis

Æneas acuit Martem et se suscitat ira,

oblato gaudens componi fœdere bellum.

tum socios mæstique metum solatur Iuli  110

fata docens, regique iubet responsa Latino

certa referre viros et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montis

orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt

Solis equi lucemque elatis naribus efflant:  115

campum ad certamen magnæ sub mœnibus urbis

dimensi Rutulique viri Teucrique parabant

in medioque focos et dis communibus aras

gramineas. alii fontemque ignemque ferebant

velati limo et verbena tempora vincti.                                  120

procedit legio Ausonidum, pilataque plenis

agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis

Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

haud secus instructi ferro quam si aspera Martis

pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi  125

ductores auro volitant ostroque superbi,

et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas

et Messapus equum domitor, Neptunia proles;

utque dato signo spatia in sua quisque recessit,

defigunt tellure hastas et scuta reclinant.  130

tum studio effusæ matres et vulgus inermum

invalidique senes turris ac tecta domorum

obsedere, alii portis sublimibus astant.

At Iuno ex summo (qui nunc Albanus habetur;

tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti)  135

prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

extemplo Turni sic est adfata sororem

diva deam, stagnis quæ fluminibusque sonoris

præsidet (hunc illi rex ætheris altus honorem  140

Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):

'nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,

scis ut te cunctis unam, quæcumque Latinæ

magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,

prætulerim cælique libens in parte locarim:  145

disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.

qua visa est Fortuna pati Parcæque sinebant

cedere res Latio, Turnum et tua mœnia texi;

nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,

Parcarumque dies et vis inimica propinquat.  150

non pugnam aspicere hanc oculis, non fœdera possum.

tu pro germano si quid præsentius audes,

perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.'

vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profundit

terque quaterque manu pectus percussit honestum.  155

'non lacrimis hoc tempus' ait Saturnia Iuno:

'accelera et fratrem, si quis modus, eripe morti;

aut tu bella cie conceptumque excute fœdus.

auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit

incertam et tristi turbatam vulnere mentis.  160

Interea reges ingenti mole Latinus

quadriiugo vehitur curru (cui tempora circum

aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

Solis avi specimen), bigis it Turnus in albis,

bina manu lato crispans hastilia ferro.  165

hinc pater Æneas, Romanæ stirpis origo,

sidereo flagrans clipeo et cælestibus armis

et iuxta Ascanius, magnæ spes altera Romæ,

procedunt castris, puraque in veste sacerdos

sætigeri fetum suis intonsamque bidentem  170

attulit admovitque pecus flagrantibus aris.

illi ad surgentem conversi lumina solem

dant fruges manibus salsas et tempora ferro

summa notant pecudum, paterisque altaria libant.

Tum pius Æneas stricto sic ense precatur:  175

'esto nunc Sol testis et hæc mihi terra vocanti,

quam propter tantos potui perferre labores,

et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx

(iam melior, iam, diva, precor), tuque inclute Mavors,

cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;  180

fontisque fluviosque voco, quæque ætheris alti

religio et quæ cæruleo sunt numina ponto:

cesserit Ausonio si fors victoria Turno,

convenit Evandri victos discedere ad urbem,

cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles  185

Æneadæ referent ferrove hæc regna lacessent.

sin nostrum adnuerit nobis victoria Martem

(ut potius reor et potius di numine firment),

non ego nec Teucris Italos parere iubebo

nec mihi regna peto: paribus se legibus ambæ  190

invictæ gentes æterna in fœdera mittant.

sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,

imperium sollemne socer; mihi mœnia Teucri

constituent urbique dabit Lavinia nomen.'

Sic prior Æneas, sequitur sic deinde Latinus  195

suspiciens cælum, tenditque ad sidera dextram:

'hæc eadem, Ænea, terram, mare, sidera, iuro

Latonæque genus duplex Ianumque bifrontem,

vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;

audiat hæc genitor qui fœdera fulmine sancit.  200

tango aras, medios ignis et numina testor:

nulla dies pacem hanc Italis nec fœdera rumpet,

quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem

avertet, non, si tellurem effundat in undas

diluvio miscens cælumque in Tartara solvat,  205

ut sceptrum hoc' (dextra sceptrum nam forte gerebat)

'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,

cum semel in silvis imo de stirpe recisum

matre caret posuitque comas et bracchia ferro,

olim arbos, nunc artificis manus ære decoro  210

inclusit patribusque dedit gestare Latinis.'

talibus inter se firmabant fœdera dictis

conspectu in medio procerum. tum rite sacratas

in flammam iugulant pecudes et viscera vivis

eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.                    215

At vero Rutulis impar ea pugna videri

iamdudum et vario misceri pectora motu,

tum magis ut propius cernunt non viribus æquos.

adiuvat incessu tacito progressus et aram

suppliciter venerans demisso lumine Turnus  220

pubentesque genæ et iuvenali in corpore pallor.

quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit

sermonem et vulgi variare labantia corda,

in medias acies formam adsimulata Camerti,

cui genus a proavis ingens clarumque paternæ  225

nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,

in medias dat sese acies haud nescia rerum

rumoresque serit varios ac talia fatur:

'non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam

obiectare animam? numerone an viribus æqui  230

non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt,

fatalisque manus, infensa Etruria Turno:

vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,

succedet fama vivusque per ora feretur;  235

nos patria amissa dominis parere superbis

cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'

Talibus incensa est iuvenum sententia dictis

iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:

ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.  240

qui sibi iam requiem pugnæ rebusque salutem

sperabant, nunc arma volunt fœdusque precantur

infectum et Turni sortem miserantur iniquam.

his aliud maius Iuturna adiungit et alto

dat signum cælo, quo non præsentius ullum                   245

turbavit mentes Italas monstroque fefellit.

namque volans rubra fulvus Iovis ales in æthra

litoreas agitabat avis turbamque sonantem

agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.  250

arrexere animos Itali, cunctæque volucres

convertunt clamore fugam (mirabile visu),

ætheraque obscurant pennis hostemque per auras

facta nube premunt, donec vi victus et ipso

pondere defecit prædamque ex unguibus ales  255

proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit.

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant

expediuntque manus, primusque Tolumnius augur

'hoc erat, hoc votis' inquit 'quod sæpe petivi.

accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum  260

corripite, o miseri, quos improbus advena bello

territat invalidas ut avis, et litora vestra

vi populat. petet ille fugam penitusque profundo

vela dabit. vos unanimi densete catervas

et regem vobis pugna defendite raptum.'  265

dixit, et adversos telum contorsit in hostis

procurrens; sonitum dat stridula cornus et auras

certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes

turbati cunei calefactaque corda tumultu.

hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum  270

corpora constiterant contra, quos fida crearat

una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,

horum unum ad medium, teritur qua sutilis aluo

balteus et laterum iuncturas fibula mordet,

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,  275

transadigit costas fulvaque effundit harena.

at fratres, animosa phalanx accensaque luctu,

pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum

corripiunt cæcique ruunt. quos agmina contra

procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant  280

Troes Agyllinique et pictis Arcades armis:

sic omnis amor unus habet decernere ferro.

diripuere aras, it toto turbida cælo

tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,

craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus  285

pulsatos referens infecto fœdere divos.

infrenant alii currus aut corpora saltu

subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.

Messapus regem regisque insigne gerentem

Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere fœdus,  290

adverso proterret equo; ruit ille recedens

et miser oppositis a tergo involvitur aris

in caput inque umeros. at fervidus advolat hasta

Messapus teloque orantem multa trabali

desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur:  295

'hoc habet, hæc melior magnis data victima divis.'

concurrunt Itali spoliantque calentia membra.

obvius ambustum torrem Corynæus ab ara

corripit et venienti Ebyso plagamque ferenti

occupat os flammis: olli ingens barba reluxit  300

nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus

cæsariem læva turbati corripit hostis

impressoque genu nitens terræ applicat ipsum;

sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum

pastorem primaque acie per tela ruentem  305

ense sequens nudo superimminet; ille securi

adversi frontem mediam mentumque reducta

dissicit et sparso late rigat arma cruore.

olli dura quies oculos et ferreus urget

somnus, in æternam conduntur lumina noctem.             310

At pius Æneas dextram tendebat inermem

nudato capite atque suos clamore vocabat:

'quo ruitis? quæve ista repens discordia surgit?

o cohibete iras! ictum iam fœdus et omnes

compositæ leges. mihi ius concurrere soli;  315

me sinite atque auferte metus. ego fœdera faxo

firma manu; Turnum debent hæc iam mihi sacra.'

has inter voces, media inter talia verba

ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est,

incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,  320

quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,

attulerit; pressa est insignis gloria facti,

nec sese Æneæ iactavit vulnere quisquam.

Turnus ut Ænean cedentem ex agmine vidit

turbatosque duces, subita spe fervidus ardet;  325

poscit equos atque arma simul, saltuque superbus

emicat in currum et manibus molitur habenas.

multa virum volitans dat fortia corpora leto.

seminecis volvit multos: aut agmina curru

proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.  330

qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri

sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis

bella movens immittit equos, illi æquore aperto

ante Notos Zephyrumque volant, gemit ultima pulsu

Thraca pedum circumque atræ Formidinis ora  335

Iræque Insidiæque, dei comitatus, aguntur:

talis equos alacer media inter prœlia Turnus

fumantis sudore quatit, miserabile cæsis

hostibus insultans; spargit rapida ungula rores

sanguineos mixtaque cruor calcatur harena.  340

iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,

hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo

Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse

nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis

vel conferre manum vel equo prævertere ventos.  345

Parte alia media Eumedes in prœlia fertur,

antiqui proles bello præclara Dolonis,

nomine avum referens, animo manibusque parentem,

qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,

ausus Pelidæ pretium sibi poscere currus;  350

illum Tydides alio pro talibus ausis

adfecit pretio nec equis aspirat Achilli.

hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,

ante levi iaculo longum per inane secutus

sistit equos biiugis et curru desilit atque  355

semianimi lapsoque supervenit, et pede collo

impresso dextræ mucronem extorquet et alto

fulgentem tingit iugulo atque hæc insuper addit:

'en agros et, quam bello, Troiane, petisti,

Hesperiam metire iacens: hæc præmia, qui me  360

ferro ausi temptare, ferunt, sic mœnia condunt.'

huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit

Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque

et sternacis equi lapsum cervice Thymœten.

ac velut Edoni Boreæ cum spiritus alto  365

insonat Ægæo sequiturque ad litora fluctus,

qua venti incubuere, fugam dant nubila cælo:

sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt

conversæque ruunt acies; fert impetus ipsum

et cristam adverso curru quatit aura volantem.  370

non tulit instantem Phegeus animisque frementem

obiecit sese ad currum et spumantia frenis

ora citatorum dextra detorsit equorum.

dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum

lancea consequitur rumpitque infixa bilicem  375

loricam et summum degustat vulnere corpus.

ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem

ibat et auxilium ducto mucrone petebat,

cum rota præcipitem et procursu concitus axis

impulit effunditque solo, Turnusque secutus  380

imam inter galeam summi thoracis et oras

abstulit ense caput truncumque reliquit harenæ.

Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,

interea Ænean Mnestheus et fidus Achates

Ascaniusque comes castris statuere cruentum  385

alternos longa nitentem cuspide gressus.

sævit et infracta luctatur harundine telum

eripere auxilioque viam, quæ proxima, poscit:

ense secent lato vulnus telique latebram

rescindant penitus, seseque in bella remittant.  390

iamque aderat Phœbo ante alios dilectus Iapyx

Iasides, acri quondam cui captus amore

ipse suas artis, sua munera, lætus Apollo

augurium citharamque dabat celerisque sagittas.

ille, ut depositi proferret fata parentis,  395

scire potestates herbarum usumque medendi

maluit et mutas agitare inglorius artis.

stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam

Æneas magno iuvenum et mærentis Iuli

concursu, lacrimis immobilis. ille retorto  400

Pæonium in morem senior succinctus amictu

multa manu medica Phœbique potentibus herbis

nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra

sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.

nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo                 405

subvenit, et sævus campis magis ac magis horror

crebrescit propiusque malum est. iam pulvere cælum

stare vident: subeunt equites et spicula castris

densa cadunt mediis. it tristis ad æthera clamor

bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum.  410

Hic Venus indigno nati concussa dolore

dictamnum genetrix Cretæa carpit ab Ida,

puberibus caulem foliis et flore comantem

purpureo; non illa feris incognita capris

gramina, cum tergo volucres hæsere sagittæ.  415

hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo

detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem

inficit occulte medicans, spargitque salubris

ambrosiæ sucos et odoriferam panaceam.

fovit ea vulnus lympha longævus Iapyx  420

ignorans, subitoque omnis de corpore fugit

quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis.

iamque secuta manum nullo cogente sagitta

excidit, atque novæ rediere in pristina vires.

'arma citi properate viro! quid statis?' Iapyx  425

conclamat primusque animos accendit in hostem.

'non hæc humanis opibus, non arte magistra

proveniunt, neque te, Ænea, mea dextera servat:

maior agit deus atque opera ad maiora remittit.'

ille avidus pugnæ suras incluserat auro  430

hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.

postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,

Ascanium fusis circum complectitur armis

summaque per galeam delibans oscula fatur:

'disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,             435

fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello

defensum dabit et magna inter præmia ducet.

tu facito, mox cum matura adoleverit ætas,

sis memor et te animo repetentem exempla tuorum

et pater Æneas et avunculus excitet Hector.'  440

Hæc ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens

telum immane manu quatiens; simul agmine denso

Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis

turba fluit castris. tum cæco pulvere campus

miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.  445

vidit ab adverso venientis aggere Turnus,

videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit

ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos

audiit agnovitque sonum et tremefacta refugit.

ille volat campoque atrum rapit agmen aperto.  450

qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus

it mare per medium (miseris, heu, præscia longe

horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas

arboribus stragemque satis, ruet omnia late),

ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:  455

talis in adversos ductor Rhœteius hostis

agmen agit, densi cuneis se quisque coactis

adglomerant. ferit ense gravem Thymbræus Osirim,

Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates

Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,  460

primus in adversos telum qui torserat hostis.

tollitur in cælum clamor, versique vicissim

pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.

ipse neque aversos dignatur sternere morti

nec pede congressos æquo nec tela ferentis  465

insequitur: solum densa in caligine Turnum

vestigat lustrans, solum in certamina poscit.

Hoc concussa metu mentem Iuturna virago

aurigam Turni media inter lora Metiscum

excutit et longe lapsum temone reliquit;  470

ipsa subit manibusque undantis flectit habenas

cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.

nigra velut magnas domini cum divitis ædes

pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo

pabula parva legens nidisque loquacibus escas,  475

et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum

stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis

fertur equis rapidoque volans obit omnia curru,

iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem

nec conferre manum patitur, volat avia longe.  480

haud minus Æneas tortos legit obvius orbis,

vestigatque virum et disiecta per agmina magna

voce vocat. quotiens oculos coniecit in hostem

alipedumque fugam cursu temptavit equorum,

aversos totiens currus Iuturna retorsit.  485

heu, quid agat? vario nequiquam fluctuat æstu,

diversæque vocant animum in contraria curæ.

huic Messapus, uti læva duo forte gerebat

lenta, levis cursu, præfixa hastilia ferro,

horum unum certo contorquens derigit ictu.  490

substitit Æneas et se collegit in arma

poplite subsidens; apicem tamen incita summum

hasta tulit summasque excussit vertice cristas.

tum vero adsurgunt iræ, insidiisque subactus,

diversos ubi sensit equos currumque referri,  495

multa Iovem et læsi testatus fœderis aras

iam tandem invadit medios et Marte secundo

terribilis sævam nullo discrimine cædem

suscitat, irarumque omnis effundit habenas.

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine cædes  500

diversas obitumque ducum, quos æquore toto

inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,

expediat? tanton placuit concurrere motu,

Iuppiter, æterna gentis in pace futuras?

Æneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentis  505

pugna loco statuit Teucros) haud multa morantem

excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum

transadigit costas et cratis pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,

congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,  510

hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum

suspendit capita et rorantia sanguine portat.

ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,

tris uno congressu, et mæstum mittit Oniten,

nomen Echionium matrisque genus Peridiæ;  515

hic fratres Lycia missos et Apollinis agris

et iuvenem exosum nequiquam bella Menœten,

Arcada, piscosæ cui circum flumina Lernæ

ars fuerat pauperque domus nec nota potentum

munera, conductaque pater tellure serebat.  520

ac velut immissi diversis partibus ignes

arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,

aut ubi decursu rapido de montibus altis

dant sonitum spumosi amnes et in æquora currunt

quisque suum populatus iter: non segnius ambo  525

Æneas Turnusque ruunt per prœlia; nunc, nunc

fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci

pectora, nunc totis in vulnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem

nomina per regesque actum genus omne Latinos,  530

præcipitem scopulo atque ingentis turbine saxi

excutit effunditque solo; hunc lora et iuga subter

provolvere rotæ, crebro super ungula pulsu

incita nec domini memorum proculcat equorum.

ille ruenti Hyllo animisque immane frementi  535

occurrit telumque aurata ad tempora torquet:

olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu,

eripuit Turno, nec di texere Cupencum

Ænea veniente sui: dedit obvia ferro  540

pectora, nec misero clipei mora profuit ærei.

te quoque Laurentes viderunt, Æole, campi

oppetere et late terram consternere tergo.

occidis, Argivæ quem non potuere phalanges

sternere nec Priami regnorum eversor Achilles;  545

hic tibi mortis erant metæ, domus alta sub Ida,

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.

totæ adeo conversæ acies omnesque Latini,

omnes Dardanidæ, Mnestheus acerque Serestus

et Messapus equum domitor et fortis Asilas  550

Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alæ,

pro se quisque viri summa nituntur opum vi;

nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.

Hic mentem Æneæ genetrix pulcherrima misit

iret ut ad muros urbique adverteret agmen  555

ocius et subita turbaret clade Latinos.

ille ut vestigans diversa per agmina Turnum

huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem

immunem tanti belli atque impune quietam.

continuo pugnæ accendit maioris imago:  560

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum

ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum

concurrit legio, nec scuta aut spicula densi

deponunt. celso medius stans aggere fatur:

'ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat,  565

neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.

urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,

ni frenum accipere et victi parere fatentur,

eruam et æqua solo fumantia culmina ponam.

scilicet exspectem libeat dum prœlia Turno  570

nostra pati rursusque velit concurrere victus?

hoc caput, o cives, hæc belli summa nefandi.

ferte faces propere fœdusque reposcite flammis.'

dixerat, atque animis pariter certantibus omnes

dant cuneum densaque ad muros mole feruntur;  575

scalæ improviso subitusque apparuit ignis.

discurrunt alii ad portas primosque trucidant,

ferrum alii torquent et obumbrant æthera telis.

ipse inter primos dextram sub mœnia tendit

Æneas, magnaque incusat voce Latinum  580

testaturque deos iterum se ad prœlia cogi,

bis iam Italos hostis, hæc altera fœdera rumpi.

exoritur trepidos inter discordia civis:

urbem alii reserare iubent et pandere portas

Dardanidis ipsumque trahunt in mœnia regem;  585

arma ferunt alii et pergunt defendere muros,

inclusas ut cum latebroso in pumice pastor

vestigavit apes fumoque implevit amaro;

illæ intus trepidæ rerum per cerea castra

discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;  590

volvitur ater odor tectis, tum murmure cæco

intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.

Accidit hæc fessis etiam fortuna Latinis,

quæ totam luctu concussit funditus urbem.

regina ut tectis venientem prospicit hostem,  595

incessi muros, ignis ad tecta volare,

nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni,

infelix pugnæ iuvenem in certamine credit

exstinctum et subito mentem turbata dolore

se causam clamat crimenque caputque malorum,  600

multaque per mæstum demens effata furorem

purpureos moritura manu discindit amictus

et nodum informis leti trabe nectit ab alta.

quam cladem miseræ postquam accepere Latinæ,

filia prima manu flavos Lavinia crinis  605

et roseas laniata genas, tum cetera circum

turba furit, resonant late plangoribus ædes.

hinc totam infelix vulgatur fama per urbem:

demittunt mentes, it scissa veste Latinus

coniugis attonitus fatis urbisque ruina,  610

canitiem immundo perfusam pulvere 
[=XI 471]
[=XI 472]

Interea extremo bellator in æquore Turnus  614

palantis sequitur paucos iam segnior atque

iam minus atque minus successu lætus equorum.

attulit hunc illi cæcis terroribus aura

commixtum clamorem, arrectasque impulit auris

confusæ sonus urbis et inlætabile murmur.

'ei mihi! quid tanto turbantur mœnia luctu?  620

quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?'

sic ait, adductisque amens subsistit habenis.

atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci

aurigæ currumque et equos et lora regebat,

talibus occurrit dictis: 'hac, Turne, sequamur  625

Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;

sunt alii qui tecta manu defendere possint.

ingruit Æneas Italis et prœlia miscet,

et nos sæva manu mittamus funera Teucris.

nec numero inferior pugnæ neque honore recedes.'  630

Turnus ad hæc:

'o soror, et dudum agnovi, cum prima per artem

fœdera turbasti teque hæc in bella dedisti,

et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo

demissam tantos volvit te ferre labores?  635

an fratris miseri letum ut crudele videres?

nam quid ago? aut quæ iam spondet Fortuna salutem?

vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem

Murranum, quo non superat mihi carior alter,

oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum.  640

occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens

aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.

exscindine domos (id rebus defuit unum)

perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?

terga dabo et Turnum fugientem hæc terra videbit?  645

usque adeone mori miserum est? vos o mihi, Manes,

este boni, quoniam superis aversa voluntas.

sancta ad vos anima atque istius inscia culpæ

descendam magnorum haud umquam indignus avorum.'

Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis  650

vectus equo spumante Saces, adversa sagitta

saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:

'Turne, in te suprema salus, miserere tuorum.

fulminat Æneas armis summasque minatur

deiecturum arces Italum excidioque daturum,  655

iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini,

in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus

quos generos vocet aut quæ sese ad fœdera flectat.

præterea regina, tui fidissima, dextra

occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.  660

soli pro portis Messapus et acer Atinas

sustentant acies. circum hos utrimque phalanges

stant densæ strictisque seges mucronibus horret

ferrea; tu currum deserto in gramine versas.'

obstipuit varia confusus imagine rerum  665

Turnus et obtutu tacito stetit; æstuat ingens

uno in corde pudor mixtoque insania luctu

et furiis agitatus amor et conscia virtus.

ut primum discussæ umbræ et lux reddita menti,

ardentis oculorum orbis ad mœnia torsit  670

turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem flammis inter tabulata volutus

ad cælum undabat vertex turrimque tenebat,

turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse

subdideratque rotas pontisque instraverat altos.  675

'iam iam fata, soror, superant, absiste morari;

quo deus et quo dura vocat Fortuna sequamur.

stat conferre manum Æneæ, stat, quidquid acerbi est,

morte pati, neque me indecorem, germana, videbis

amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.'  680

dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis

perque hostis, per tela ruit mæstamque sororem

deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.

ac veluti montis saxum de vertice præceps

cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber  685

proluit aut annis soluit sublapsa vetustas;

fertur in abruptum magno mons improbus actu

exsultatque solo, silvas armenta virosque

involvens secum: disiecta per agmina Turnus

sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso  690

sanguine terra madet striduntque hastilibus auræ,

significatque manu et magno simul incipit ore:

'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini.

quæcumque est fortuna, mea est; me verius unum

pro vobis fœdus luere et decernere ferro.'  695

discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Æneas audito nomine Turni

deserit et muros et summas deserit arces

præcipitatque moras omnis, opera omnia rumpit

lætitia exsultans horrendumque intonat armis:  700

quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis

cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali

vertice se attollens pater Appenninus ad auras.

iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes

convertere oculos Itali, quique alta tenebant  705

mœnia quique imos pulsabant ariete muros,

armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus

ingentis, genitos diversis partibus orbis,

inter se coiisse viros et cernere ferro.

atque illi, ut vacuo patuerunt æquore campi,  710

procursu rapido coniectis eminus hastis

invadunt Martem clipeis atque ære sonoro.

dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus

congeminant, fors et virtus miscetur in unum.

ac velut ingenti Sila summove Taburno  715

cum duo conversis inimica in prœlia tauri

frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri,

stat pecus omne metu mutum, mussantque iuvencæ

quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;

illi inter sese multa vi vulnera miscent  720

cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit:

non aliter Tros Æneas et Daunius heros

concurrunt clipeis, ingens fragor æthera complet.

Iuppiter ipse duas æquato examine lances  725

sustinet et fata imponit diversa duorum,

quem damnet labor et quo vergat pondere letum.

Emicat hic impune putans et corpore toto

alte sublatum consurgit Turnus in ensem

et ferit; exclamant Troes trepidique Latini,  730

arrectæque amborum acies. at perfidus ensis

frangitur in medioque ardentem deserit ictu,

ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro

ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.

fama est præcipitem, cum prima in prœlia iunctos  735

conscendebat equos, patrio mucrone relicto,

dum trepidat, ferrum aurigæ rapuisse Metisci;

idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,

suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est,

mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu  740

dissiluit, fulva resplendent fragmina harena.

ergo amens diversa fuga petit æquora Turnus

et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;

undique enim densa Teucri inclusere corona

atque hinc vasta palus, hinc ardua mœnia cingunt.  745

Nec minus Æneas, quamquam tardata sagitta

interdum genua impediunt cursumque recusant,

insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:

inclusum veluti si quando flumine nactus

cervum aut puniceæ sæptum formidine pennæ  750

venator cursu canis et latratibus instat;

ille autem insidiis et ripa territus alta

mille fugit refugitque vias, at vividus Umber

hæret hians, iam iamque tenet similisque tenenti

increpuit malis morsuque elusus inani est;  755

tum vero exoritur clamor ripæque lacusque

responsant circa et cælum tonat omne tumultu.

ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis

nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem.

Æneas mortem contra præsensque minatur  760

exitium, si quisquam adeat, terretque trementis

excisurum urbem minitans et saucius instat.

quinque orbis explent cursu totidemque retexunt

huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur

præmia, sed Turni de vita et sanguine certant.  765

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

hic steterat, nautis olim venerabile lignum,

servati ex undis ubi figere dona solebant

Laurenti divo et votas suspendere vestis;

sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum  770

sustulerant, puro ut possent concurrere campo.

hic hasta Æneæ stabat, huc impetus illam

detulerat fixam et lenta radice tenebat.

incubuit volvitque manu convellere ferrum

Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu  775

non poterat. tum vero amens formidine Turnus

'Faune, precor, miserere' inquit 'tuque optima ferrum

Terra tene, colui vestros si semper honores,

quos contra Æneadæ bello fecere profanos.'

dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit.  780

namque diu luctans lentoque in stirpe moratus

viribus haud ullis valuit discludere morsus

roboris Æneas. dum nititur acer et instat,

rursus in aurigæ faciem mutata Metisci

procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.  785

quod Venus audaci nymphæ indignata licere

accessit telumque alta ab radice revellit.

olli sublimes armis animisque refecti,

hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,

adsistunt contra certamina Martis anheli.  790

Iunonem interea rex omnipotentis Olympi

adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:

'quæ iam finis erit, coniunx? quid denique restat?

indigetem Ænean scis ipsa et scire fateris

deberi cælo fatisque ad sidera tolli.  795

quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus hæres?

mortalin decuit violari vulnere divum?

aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret?)

ereptum reddi Turno et vim crescere victis?

desine iam tandem precibusque inflectere nostris,  800

ni te tantus edit tacitam dolor et mihi curæ

sæpe tuo dulci tristes ex ore recursent.

ventum ad supremum est. terris agitare vel undis

Troianos potuisti, infandum accendere bellum,

deformare domum et luctu miscere hymenæos:  805

ulterius temptare veto.' sic Iuppiter orsus;

sic dea summisso contra Saturnia vultu:

'ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,

Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;

nec tu me æria solam nunc sede videres  810

digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa

starem acie traheremque inimica in prœlia Teucros.

Iuturnam misero (fateor) succurrere fratri

suasi et pro vita maiora audere probavi,

non ut tela tamen, non ut contenderet arcum;  815

adiuro Stygii caput implacabile fontis,

una superstitio superis quæ reddita divis.

et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.

illud te, nulla fati quod lege tenetur,

pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:  820

cum iam conubiis pacem felicibus (esto)

component, cum iam leges et fœdera iungent,

ne vetus indigenas nomen mutare Latinos

neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari

aut vocem mutare viros aut vertere vestem.  825

sit Latium, sint Albani per sæcula reges,

sit Romana potens Itala virtute propago:

occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.'

olli subridens hominum rerumque repertor:

'es germana Iovis Saturnique altera proles,  830

irarum tantos volvis sub pectore fluctus.

verum age et inceptum frustra summitte furorem:

do quod vis, et me victusque volensque remitto.

sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,

utque est nomen erit; commixti corpore tantum  835

subsident Teucri. morem ritusque sacrorum

adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.

hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,

supra homines, supra ire deos pietate videbis,

nec gens ulla tuos æque celebrabit honores.'  840

adnuit his Iuno et mentem lætata retorsit;

interea excedit cælo nubemque relinquit.

His actis aliud genitor secum ipse volutat

Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.

dicuntur geminæ pestes cognomine Diræ,  845

quas et Tartaream Nox intempesta Megæram

uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit

serpentum spiris ventosasque addidit alas.

hæ Iovis ad solium sævique in limine regis

apparent acuuntque metum mortalibus ægris,  850

si quando letum horrificum morbosque deum rex

molitur, meritas aut bello territat urbes.

harum unam celerem demisit ab æthere summo

Iuppiter inque omen Iuturnæ occurrere iussit:

illa volat celerique ad terram turbine fertur.  855

non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,

armatam sævi Parthus quam felle veneni,

Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,

stridens et celeris incognita transilit umbras:

talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.  860

postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,

alitis in parvæ subitam collecta figuram,

quæ quondam in bustis aut culminibus desertis

nocte sedens serum canit importuna per umbras—

hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora  865

fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.

illi membra novus soluit formidine torpor,

arrectæque horrore comæ et vox faucibus hæsit.

At procul ut Diræ stridorem agnovit et alas,

infelix crinis scindit Iuturna solutos  870

unguibus ora soror fœdans et pectora pugnis:

'quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?

aut quid iam duræ superat mihi? qua tibi lucem

arte morer? talin possum me opponere monstro?

iam iam linquo acies. ne me terrete timentem,  875

obscenæ volucres: alarum verbera nosco

letalemque sonum, nec fallunt iussa superba

magnanimi Iovis. hæc pro virginitate reponit?

quo vitam dedit æternam? cur mortis adempta est

condicio? possem tantos finire dolores  880

nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras!

immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum

te sine, frater, erit? o quæ satis ima dehiscat

terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?'

tantum effata caput glauco contexit amictu  885

multa gemens et se fluvio dea condidit alto.

Æneas instat contra telumque coruscat

ingens arboreum, et sævo sic pectore fatur:

'quæ nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas?

non cursu, sævis certandum est comminus armis.         890

verte omnis tete in facies et contrahe quidquid

sive animis sive arte vales; opta ardua pennis

astra sequi clausumque cava te condere terra.'

ille caput quassans: 'non me tua fervida terrent

dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis.'  895

nec plura effatus saxum circumspicit ingens,

saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,

limes agro positus litem ut discerneret arvis.

vix illum lecti bis sex cervice subirent,

qualia nunc hominum producit corpora tellus;  900

ille manu raptum trepida torquebat in hostem

altior insurgens et cursu concitus heros.

sed neque currentem se nec cognoscit euntem

tollentemve manu saxumve immane moventem;

genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis.  905

tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus

nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.

ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit

nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus

velle videmur et in mediis conatibus ægri  910

succidimus; non lingua valet, non corpore notæ

sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur:

sic Turno, quacumque viam virtute petivit,

successum dea dira negat. tum pectore sensus

vertuntur varii; Rutulos aspectat et urbem  915

cunctaturque metu letumque instare tremescit,

nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,

nec currus usquam videt aurigamve sororem.

Cunctanti telum Æneas fatale coruscat,

sortitus fortunam oculis, et corpore toto  920

eminus intorquet. murali concita numquam

tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti

dissultant crepitus. volat atri turbinis instar

exitium dirum hasta ferens orasque recludit

loricæ et clipei extremos septemplicis orbis;  925

per medium stridens transit femur. incidit ictus

ingens ad terram duplicato poplite Turnus.

consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit

mons circum et vocem late nemora alta remittunt.

ille humilis supplex oculos dextramque precantem  930

protendens 'equidem merui nec deprecor' inquit;

'utere sorte tua. miseri te si qua parentis

tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis

Anchises genitor) Dauni miserere senectæ

et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,  935

redde meis. vicisti et victum tendere palmas

Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx,

ulterius ne tende odiis.' stetit acer in armis

Æneas volvens oculos dextramque repressit;

et iam iamque magis cunctantem flectere sermo         940

cœperat, infelix umero cum apparuit alto

balteus et notis fulserunt cingula bullis

Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus

straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.

ille, oculis postquam sævi monimenta doloris  945

exuviasque hausit, furiis accensus et ira

terribilis: 'tune hinc spoliis indute meorum

eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas

immolat et pœnam scelerato ex sanguine sumit.'

hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit  950

fervidus; ast illi solvuntur frigore membra

vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.