ÆNEIDOS LIBER VNDECIMVS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER VNDECIMVS

Oceanum interea surgens Aurora reliquit:

Æneas, quamquam et sociis dare tempus humandis

præcipitant curæ turbataque funere mens est,

vota deum primo victor solvebat Eoo.

ingentem quercum decisis undique ramis 5

constituit tumulo fulgentiaque induit arma,

Mezenti ducis exuvias, tibi magne tropæum

bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas

telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum

perfossumque locis, clipeumque ex ære sinistræ 10

subligat atque ensem collo suspendit eburnum.

tum socios (namque omnis eum stipata tegebat

turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis:

'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,

quod superest; hæc sunt spolia et de rege superbo 15

primitiæ manibusque meis Mezentius hic est.

nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.

arma parate, animis et spe præsumite bellum,

ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa

adnuerint superi pubemque educere castris, 20

impediat segnisve metu sententia tardet.

interea socios inhumataque corpora terræ

mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.

ite,' ait 'egregias animas, quæ sanguine nobis

hanc patriam peperere suo, decorate supremis 25

muneribus, mæstamque Evandri primus ad urbem

mittatur Pallas, quem non virtutis egentem

abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'

Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum

corpus ubi exanimi positum Pallantis Acœtes 30

servabat senior, qui Parrhasio Evandro

armiger ante fuit, sed non felicibus æque

tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.

circum omnis famulumque manus Troianaque turba

et mæstum Iliades crinem de more solutæ. 35

ut vero Æneas foribus sese intulit altis

ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt

pectoribus, mæstoque immugit regia luctu.

ipse caput nivei fultum Pallantis et ora

ut vidit levique patens in pectore vulnus 40

cuspidis Ausoniæ, lacrimis ita fatur obortis:

'tene,' inquit 'miserande puer, cum læta veniret,

invidit Fortuna mihi, ne regna videres

nostra neque ad sedes victor veherere paternas?

non hæc Evandro de te promissa parenti 45

discedens dederam, cum me complexus euntem

mitteret in magnum imperium metuensque moneret

acris esse viros, cum dura prœlia gente.

et nunc ille quidem spe multum captus inani

fors et vota facit cumulatque altaria donis, 50

nos iuvenem exanimum et nil iam cælestibus ullis

debentem vano mæsti comitamur honore.

infelix, nati funus crudele videbis!

hi nostri reditus exspectatique triumphi?

hæc mea magna fides? at non, Evandre, pudendis 55

vulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum

optabis nato funus pater. ei mihi quantum

præsidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule!'

Hæc ubi deflevit, tolli miserabile corpus

imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60

mille viros qui supremum comitentur honorem

intersintque patris lacrimis, solacia luctus

exigua ingentis, misero sed debita patri.

haud segnes alii cratis et molle feretrum

arbuteis texunt virgis et vimine querno 65

exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt:

qualem virgineo demessum pollice florem

seu mollis violæ seu languentis hyacinthi,

cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, 70

non iam mater alit tellus virisque ministrat.

tum geminas vestis auroque ostroque rigentis

extulit Æneas, quas illi læta laborum

ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido

fecerat et tenui telas discreverat auro. 75

harum unam iuveni supremum mæstus honorem

induit arsurasque comas obnubit amictu,

multaque præterea Laurentis præmia pugnæ

aggerat et longo prædam iubet ordine duci;

addit equos et tela quibus spoliaverat hostem. 80

vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris

inferias, cæso sparsurus sanguine flammas,

indutosque iubet truncos hostilibus armis

ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.

ducitur infelix ævo confectus Acœtes, 85

pectora nunc fœdans pugnis, nunc unguibus ora,

sternitur et toto proiectus corpore terræ;

ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.

post bellator equus positis insignibus Æthon

it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. 90

hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus

victor habet. tum mæsta phalanx Teucrique sequuntur

Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.

postquam omnis longe comitum præcesserat ordo,

substitit Æneas gemituque hæc addidit alto: 95

'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli

fata vocant: salve æternum mihi, maxime Palla,

æternumque vale.' nec plura effatus ad altos

tendebat muros gressumque in castra ferebat.

Iamque oratores aderant ex urbe Latina 100

velati ramis oleæ veniamque rogantes:

corpora, per campos ferro quæ fusa iacebant,

redderet ac tumulo sineret succedere terræ;

nullum cum victis certamen et æthere cassis;

parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. 105

quos bonus Æneas haud aspernanda precantis

prosequitur venia et verbis hæc insuper addit:

'quænam vos tanto fortuna indigna, Latini,

implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?

pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110

oratis? equidem et vivis concedere vellem.

nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,

nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit

hospitia et Turni potius se credidit armis.

æquius huic Turnum fuerat se opponere morti. 115

si bellum finire manu, si pellere Teucros

apparat, his mecum decuit concurrere telis:

vixet cui vitam deus aut sua dextra dedisset.

nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'

dixerat Æneas. illi obstipuere silentes 120

conversique oculos inter se atque ora tenebant.

Tum senior semperque odiis et crimine Drances

infensus iuveni Turno sic ore vicissim

orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis,

vir Troiane, quibus cælo te laudibus æquem? 125

iustitiæne prius mirer belline laborum?

nos vero hæc patriam grati referemus ad urbem

et te, si qua viam dederit Fortuna, Latino

iungemus regi. quærat sibi fœdera Turnus.

quin et fatalis murorum attollere moles 130

saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'

dixerat hæc unoque omnes eadem ore fremebant.

bis senos pepigere dies, et pace sequestra

per silvas Teucri mixtique impune Latini

erravere iugis. ferro sonat alta bipenni 135

fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus,

robora nec cuneis et olentem scindere cedrum

nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

Et iam Fama volans, tanti prænuntia luctus,

Evandrum Evandrique domos et mœnia replet, 140

quæ modo victorem Latio Pallanta ferebat.

Arcades ad portas ruere et de more vetusto

funereas rapuere faces; lucet via longo

ordine flammarum et late discriminat agros.

contra turba Phrygum veniens plangentia iungit 145

agmina. quæ postquam matres succedere tectis

viderunt, mæstam incendunt clamoribus urbem.

at non Evandrum potis est vis ulla tenere,

sed venit in medios. feretro Pallante reposto

procubuit super atque hæret lacrimansque gemensque, 150

et via vix tandem voci laxata dolore est:

'non hæc, o Palla, dederas promissa parenti,

cautius ut sævo velles te credere Marti.

haud ignarus eram quantum nova gloria in armis

et prædulce decus primo certamine posset. 155

primitiæ iuvenis miseræ bellique propinqui

dura rudimenta, et nulli exaudita deorum

vota precesque meæ! tuque, o sanctissima coniunx,

felix morte tua neque in hunc servata dolorem!

contra ego vivendo vici mea fata, superstes 160

restarem ut genitor. Troum socia arma secutum

obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem

atque hæc pompa domum me, non Pallanta, referret!

nec vos arguerim, Teucri, nec fœdera nec quas

iunximus hospitio dextras: sors ista senectæ 165

debita erat nostræ. quod si immatura manebat

mors gnatum, cæsis Volscorum milibus ante

ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.

quin ego non alio digner te funere, Palla,

quam pius Æneas et quam magni Phryges et quam 170

Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.

magna tropæa ferunt quos dat tua dextera leto;

tu quoque nunc stares immanis truncus in arvis,

esset par ætas et idem si robur ab annis,

Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? 175

vadite et hæc memores regi mandata referte:

quod vitam moror invisam Pallante perempto

dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique

quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus

fortunæque locus. non vitæ gaudia quæro, 180

nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.'

Aurora interea miseris mortalibus almam

extulerat lucem referens opera atque labores:

iam pater Æneas, iam curvo in litore Tarchon

constituere pyras. huc corpora quisque suorum 185

more tulere patrum, subiectisque ignibus atris

conditur in tenebras altum caligine cælum.

ter circum accensos cincti fulgentibus armis

decurrere rogos, ter mæstum funeris ignem

lustravere in equis ululatusque ore dedere. 190

spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma,

it cælo clamorque virum clangorque tubarum.

hic alii spolia occisis derepta Latinis

coniciunt igni, galeas ensisque decoros

frenaque ferventisque rotas; pars munera nota, 195

ipsorum clipeos et non felicia tela.

multa boum circa mactantur corpora Morti,

sætigerosque sues raptasque ex omnibus agris

in flammam iugulant pecudes. tum litore toto

ardentis spectant socios semustaque servant 200

busta, neque avelli possunt, nox umida donec

invertit cælum stellis ardentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini

innumeras struxere pyras, et corpora partim

multa virum terræ infodiunt, avectaque partim 205

finitimos tollunt in agros urbique remittunt.

cetera confusæque ingentem cædis acervum

nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti

certatim crebris conlucent ignibus agri.

tertia lux gelidam cælo dimoverat umbram: 210

mærentes altum cinerem et confusa ruebant

ossa focis tepidoque onerabant aggere terræ.

iam vero in tectis, prædivitis urbe Latini,

præcipuus fragor et longi pars maxima luctus.

hic matres miseræque nurus, hic cara sororum 215

pectora mærentum puerique parentibus orbi

dirum exsecrantur bellum Turnique hymenæos;

ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,

qui regnum Italiæ et primos sibi poscat honores.

ingravat hæc sævus Drances solumque vocari 220

testatur, solum posci in certamina Turnum.

multa simul contra variis sententia dictis

pro Turno, et magnum reginæ nomen obumbrat,

multa virum meritis sustentat fama tropæis.

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225

ecce super mæsti magna Diomedis ab urbe

legati responsa ferunt: nihil omnibus actum

tantorum impensis operum, nil dona neque aurum

nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis

quærenda, aut pacem Troiano ab rege petendum. 230

deficit ingenti luctu rex ipse Latinus:

fatalem Ænean manifesto numine ferri

admonet ira deum tumulique ante ora recentes.

ergo concilium magnum primosque suorum

imperio accitos alta intra limina cogit. 235

olli convenere fluuntque ad regia plenis

tecta viis. sedet in mediis et maximus ævo

et primus sceptris haud læta fronte Latinus.

atque hic legatos Ætola ex urbe remissos

quæ referant fari iubet, et responsa reposcit 240

ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis,

et Venulus dicto parens ita farier infit:

'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra,

atque iter emensi casus superavimus omnis,

contigimusque manum qua concidit Ilia tellus. 245

ille urbem Argyripam patriæ cognomine gentis

victor Gargani condebat Iapygis agris.

postquam introgressi et coram data copia fandi,

munera præferimus, nomen patriamque docemus,

qui bellum intulerint, quæ causa attraxerit Arpos. 250

auditis ille hæc placido sic reddidit ore:

"o fortunatæ gentes, Saturnia regna,

antiqui Ausonii, quæ vos fortuna quietos

sollicitat suadetque ignota lacessere bella?

quicumque Iliacos ferro violavimus agros 255

(mitto ea quæ muris bellando exhausta sub altis,

quos Simois premat ille viros) infanda per orbem

supplicia et scelerum pœnas expendimus omnes,

vel Priamo miseranda manus; scit triste Minervæ

sidus et Euboicæ cautes ultorque Caphereus. 260

militia ex illa diversum ad litus abacti

Atrides Protei Menelaus adusque columnas

exsulat, Ætnæos vidit Cyclopas Ulixes.

regna Neoptolemi referam versosque penatis

Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? 265

ipse Mycenæus magnorum ductor Achivum

coniugis infandæ prima inter limina dextra

oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter.

invidisse deos, patriis ut redditus aris

coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? 270

nunc etiam horribili visu portenta sequuntur

et socii amissi petierunt æthera pennis

fluminibusque vagantur aves (heu, dira meorum

supplicia!) et scopulos lacrimosis vocibus implent.

hæc adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt 275

tempore cum ferro cælestia corpora demens

appetii et Veneris violavi vulnere dextram.

ne vero, ne me ad talis impellite pugnas.

nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum

Pergama nec veterum memini lætorve malorum. 280

munera quæ patriis ad me portatis ab oris

vertite ad Ænean. stetimus tela aspera contra

contulimusque manus: experto credite quantus

in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.

si duo præterea talis Idæa tulisset 285

terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes

Dardanus, et versis lugeret Græcia fatis.

quidquid apud duræ cessatum est mœnia Troiæ,

Hectoris Æneæque manu victoria Graium

hæsit et in decimum vestigia rettulit annum. 290

ambo animis, ambo insignes præstantibus armis,

hic pietate prior. coeant in fœdera dextræ,

qua datur; ast armis concurrant arma cavete."

et responsa simul quæ sint, rex optime, regis

audisti et quæ sit magno sententia bello.' 295

Vix ea legati, variusque per ora cucurrit

Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur

cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur

vicinæque fremunt ripæ crepitantibus undis.

ut primum placati animi et trepida ora quierunt, 300

præfatus divos solio rex infit ab alto:

'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,

et vellem et fuerat melius, non tempore tali

cogere concilium, cum muros adsidet hostis.

bellum importunum, cives, cum gente deorum 305

invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant

prœlia nec victi possunt absistere ferro.

spem si quam ascitis Ætolum habuistis in armis,

ponite. spes sibi quisque; sed hæc quam angusta videtis.

cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, 310

ante oculos interque manus sunt omnia vestras.

nec quemquam incuso: potuit quæ plurima virtus

esse, fuit; toto certatum est corpore regni.

nunc adeo quæ sit dubiæ sententia menti,

expediam et paucis (animos adhibete) docebo. 315

est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,

longus in occasum, finis super usque Sicanos;

Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros

exercent collis atque horum asperrima pascunt.

hæc omnis regio et celsi plaga pinea montis 320

cedat amicitiæ Teucrorum, et fœderis æquas

dicamus leges sociosque in regna vocemus:

considant, si tantus amor, et mœnia condant.

sin alios finis aliamque capessere gentem

est animus possuntque solo decedere nostro, 325

bis denas Italo texamus robore navis;

seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam

materies: ipsi numerumque modumque carinis

præcipiant, nos æra, manus, naualia demus.

præterea, qui dicta ferant et fœdera firment 330

centum oratores prima de gente Latinos

ire placet pacisque manu prætendere ramos,

munera portantis aurique eborisque talenta

et sellam regni trabeamque insignia nostri.

consulite in medium et rebus succurrite fessis.' 335

Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni

obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,

largus opum et lingua melior, sed frigida bello

dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,

seditione potens (genus huic materna superbum 340

nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),

surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:

'rem nulli obscuram nostræ nec vocis egentem

consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur

quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. 345

det libertatem fandi flatusque remittat,

cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros

(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)

lumina tot cecidisse ducum totamque videmus

consedisse urbem luctu, dum Troia temptat 350

castra fugæ fidens et cælum territat armis.

unum etiam donis istis, quæ plurima mitti

Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,

adicias, nec te ullius violentia vincat

quin natam egregio genero dignisque hymenæis 355

des pater, et pacem hanc æterno fœdere iungas.

quod si tantus habet mentes et pectora terror,

ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:

cedat, ius proprium regi patriæque remittat.

quid miseros totiens in aperta pericula civis 360

proicis, o Latio caput horum et causa malorum?

nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,

Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.

primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse

nil moror), en supplex venio. miserere tuorum, 365

pone animos et pulsus abi. sat funera fusi

vidimus ingentis et desolavimus agros.

aut, si fama movet, si tantum pectore robur

concipis et si adeo dotalis regia cordi est,

aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 370

scilicet ut Turno contingat regia coniunx,

nos animæ viles, inhumata infletaque turba,

sternamur campis. etiam tu, si qua tibi vis,

si patrii quid Martis habes, illum aspice contra

qui vocat.' 375

Talibus exarsit dictis violentia Turni.

dat gemitum rumpitque has imo pectore voces:

'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi

tum cum bella manus poscunt, patribusque vocatis

primus ades. sed non replenda est curia verbis, 380

quæ tuto tibi magna volant, dum distinet hostem

agger murorum nec inundant sanguine fossæ.

proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris

argue tu, Drance, quando tot stragis acervos

Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropæis 385

insignis agros. possit quid vivida virtus

experiare licet, nec longe scilicet hostes

quærendi nobis; circumstant undique muros.

imus in adversos—quid cessas? an tibi Mavors

ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390

semper erit?

pulsus ego? aut quisquam merito, fœdissime, pulsum

arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim

sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit

procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395

haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens

et quos mille die victor sub Tartara misi,

inclusus muris hostilique aggere sæptus.

nulla salus bello? capiti cane talia, demens,

Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno 400

ne cessa turbare metu atque extollere viris

gentis bis victæ, contra premere arma Latini.

nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,

nunc et Tydides et Larisæus Achilles,

amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. 405

vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit,

artificis scelus, et formidine crimen acerbat.

numquam animam talem dextra hac (absiste moveri)

amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.

nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. 410

si nullam nostris ultra spem ponis in armis,

si tam deserti sumus et semel agmine verso

funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,

oremus pacem et dextras tendamus inertis.

quamquam o si solitæ quicquam virtutis adesset! 415

ille mihi ante alios fortunatusque laborum

egregiusque animi, qui, ne quid tale videret,

procubuit moriens et humum semel ore momordit.

sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus

auxilioque urbes Italæ populique supersunt, 420

sin et Troianis cum multo gloria venit

sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis

tempestas), cur indecores in limine primo

deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?

multa dies variique labor mutabilis ævi 425

rettulit in melius, multos alterna revisens

lusit et in solido rursus Fortuna locavit.

non erit auxilio nobis Ætolus et Arpi:

at Messapus erit felixque Tolumnius et quos

tot populi misere duces, nec parva sequetur 430

gloria delectos Latio et Laurentibus agris.

est et Volscorum egregia de gente Camilla

agmen agens equitum et florentis ære catervas.

quod si me solum Teucri in certamina poscunt

idque placet tantumque bonis communibus obsto, 435

non adeo has exosa manus Victoria fugit

ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.

ibo animis contra, vel magnum præstet Achillem

factaque Volcani manibus paria induat arma

ille licet. vobis animam hanc soceroque Latino 440

Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,

devovi. solum Æneas vocat? et vocet oro;

nec Drances potius, sive est hæc ira deorum,

morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.'

Illi hæc inter se dubiis de rebus agebant 445

certantes: castra Æneas aciemque movebat.

nuntius ingenti per regia tecta tumultu

ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:

instructos acie Tiberino a flumine Teucros

Tyrrhenamque manum totis descendere campis. 450

extemplo turbati animi concussaque vulgi

pectora et arrectæ stimulis haud mollibus iræ.

arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus,

flent mæsti mussantque patres. hic undique clamor

dissensu vario magnus se tollit in auras, 455

haud secus atque alto in luco cum forte catervæ

consedere avium, piscosove amne Padusæ

dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.

'immo,' ait 'o cives,' arrepto tempore Turnus,

'cogite concilium et pacem laudate sedentes; 460

illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus

corripuit sese et tectis citus extulit altis.

'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,

duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis,

et cum fratre Coras latis diffundite campis. 465

pars aditus urbis firment turrisque capessant;

cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'

Ilicet in muros tota discurritur urbe.

concilium ipse pater et magna incepta Latinus

deserit ac tristi turbatus tempore differt, 470

multaque se incusat qui non acceperit ultro

Dardanium Ænean generumque asciverit urbi.

præfodiunt alii portas aut saxa sudesque

subvectant. bello dat signum rauca cruentum

bucina. tum muros varia cinxere corona 475

matronæ puerique, vocat labor ultimus omnis.

nec non ad templum summasque ad Palladis arces

subvehitur magna matrum regina caterva

dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,

causa mali tanti, oculos deiecta decoros. 480

succedunt matres et templum ture vaporant

et mæstas alto fundunt de limine voces:

'armipotens, præses belli, Tritonia virgo,

frange manu telum Phrygii prædonis, et ipsum

pronum sterne solo portisque effunde sub altis.' 485

cingitur ipse furens certatim in prœlia Turnus.

iamque adeo rutilum thoraca indutus ænis

horrebat squamis surasque incluserat auro,

tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,

fulgebatque alta decurrens aureus arce 490

exsultatque animis et spe iam præcipit hostem:

qualis ubi abruptis fugit præsepia vinclis

tandem liber equus, campoque potitus aperto

aut ille in pastus armentaque tendit equarum

aut adsuetus aquæ perfundi flumine noto 495

emicat, arrectisque fremit cervicibus alte

luxurians luduntque iubæ per colla, per armos.

Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla

occurrit portisque ab equo regina sub ipsis

desiluit, quam tota cohors imitata relictis 500

ad terram defluxit equis; tum talia fatur:

'Turne, sui merito si qua est fiducia forti,

audeo et Æneadum promitto occurrere turmæ

solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.

me sine prima manu temptare pericula belli, 505

tu pedes ad muros subsiste et mœnia serva.'

Turnus ad hæc oculos horrenda in virgine fixus:

'o decus Italiæ virgo, quas dicere grates

quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando

iste animus supra, mecum partire laborem. 510

Æneas, ut fama fidem missique reportant

exploratores, equitum levia improbus arma

præmisit, quaterent campos; ipse ardua montis

per deserta iugo superans adventat ad urbem.

furta paro belli conuexo in tramite silvæ, 515

ut bivias armato obsidam milite fauces.

tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;

tecum acer Messapus erit turmæque Latinæ

Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'

sic ait, et paribus Messapum in prœlia dictis 520

hortatur sociosque duces et pergit in hostem.

Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi

armorumque dolis, quam densis frondibus atrum

urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit

angustæque ferunt fauces aditusque maligni. 525

hanc super in speculis summoque in vertice montis

planities ignota iacet tutique receptus,

seu dextra lævaque velis occurrere pugnæ

sive instare iugis et grandia volvere saxa.

huc iuvenis nota fertur regione viarum 530

arripuitque locum et silvis insedit iniquis.

Velocem interea superis in sedibus Opim,

unam ex virginibus sociis sacraque caterva,

compellabat et has tristis Latonia voces

ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla, 535

o virgo, et nostris nequiquam cingitur armis,

cara mihi ante alias. neque enim novus iste Dianæ

venit amor subitaque animum dulcedine movit.

pulsus ob invidiam regno virisque superbas

Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, 540

infantem fugiens media inter prœlia belli

sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit

nomine Casmillæ mutata parte Camillam.

ipse sinu præ se portans iuga longa petebat

solorum nemorum: tela undique sæva premebant 545

et circumfuso volitabant milite Volsci.

ecce fugæ medio summis Amasenus abundans

spumabat ripis, tantus se nubibus imber

ruperat. ille innare parans infantis amore

tardatur caroque oneri timet. omnia secum 550

versanti subito vix hæc sententia sedit:

telum immane manu valida quod forte gerebat

bellator, solidum nodis et robore cocto,

huic natam libro et silvestri subere clausam

implicat atque habilem mediæ circumligat hastæ; 555

quam dextra ingenti librans ita ad æthera fatur:

"alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,

ipse pater famulam voveo; tua prima per auras

tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,

diva tuam, quæ nunc dubiis committitur auris." 560

dixit, et adducto contortum hastile lacerto

immittit: sonuere undæ, rapidum super amnem

infelix fugit in iaculo stridente Camilla.

at Metabus magna propius iam urgente caterva

dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor 565

gramineo, donum Triviæ, de cæspite vellit.

non illum tectis ullæ, non mœnibus urbes

accepere (neque ipse manus feritate dedisset),

pastorum et solis exegit montibus ævum.

hic natam in dumis interque horrentia lustra 570

armentalis equæ mammis et lacte ferino

nutribat teneris immulgens ubera labris.

utque pedum primis infans vestigia plantis

institerat, iaculo palmas armavit acuto

spiculaque ex umero parvæ suspendit et arcum. 575

pro crinali auro, pro longæ tegmine pallæ

tigridis exuviæ per dorsum a vertice pendent.

tela manu iam tum tenera puerilia torsit

et fundam tereti circum caput egit habena

Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. 580

multæ illam frustra Tyrrhena per oppida matres

optavere nurum; sola contenta Diana

æternum telorum et virginitatis amorem

intemerata colit. vellem haud correpta fuisset

militia tali conata lacessere Teucros: 585

cara mihi comitumque foret nunc una mearum.

verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,

labere, nympha, polo finisque invise Latinos,

tristis ubi infausto committitur omine pugna.

hæc cape et ultricem pharetra deprome sagittam: 590

hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,

Tros Italusque, mihi pariter det sanguine pœnas.

post ego nube cava miserandæ corpus et arma

inspoliata feram tumulo patriæque reponam.'

dixit, at illa levis cæli delapsa per auras 595

insonuit nigro circumdata turbine corpus.

At manus interea muris Troiana propinquat,

Etruscique duces equitumque exercitus omnis

compositi numero in turmas. fremit æquore toto

insultans sonipes et pressis pugnat habenis 600

huc conversus et huc; tum late ferreus hastis

horret ager campique armis sublimibus ardent.

nec non Messapus contra celeresque Latini

et cum fratre Coras et virginis ala Camillæ

adversi campo apparent, hastasque reductis 605

protendunt longe dextris et spicula vibrant,

adventusque virum fremitusque ardescit equorum.

iamque intra iactum teli progressus uterque

substiterat: subito erumpunt clamore furentisque

exhortantur equos, fundunt simul undique tela 610

crebra nivis ritu, cælumque obtexitur umbra.

continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus

conixi incurrunt hastis primique ruinam

dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum

pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus 615

fulminis in morem aut tormento ponderis acti

præcipitat longe et vitam dispergit in auras.

Extemplo turbatæ acies, versique Latini

reiciunt parmas et equos ad mœnia vertunt;

Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. 620

iamque propinquabant portis rursusque Latini

clamorem tollunt et mollia colla reflectunt;

hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.

qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus

nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda 625

spumeus extremamque sinu perfundit harenam,

nunc rapidus retro atque æstu revoluta resorbens

saxa fugit litusque vado labente relinquit:

bis Tusci Rutulos egere ad mœnia versos,

bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630

tertia sed postquam congressi in prœlia totas

implicuere inter se acies legitque virum vir,

tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto

armaque corporaque et permixti cæde virorum

semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit. 635

Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,

hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;

quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat

vulneris impatiens arrecto pectore crura,

volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640

ingentemque animis, ingentem corpore et armis

deicit Herminium, nudo cui vertice fulva

cæsaries nudique umeri nec vulnera terrent;

tantus in arma patet. latos huic hasta per armos

acta tremit duplicatque virum transfixa dolore. 645

funditur ater ubique cruor; dant funera ferro

certantes pulchramque petunt per vulnera mortem.

At medias inter cædes exsultat Amazon

unum exserta latus pugnæ, pharetrata Camilla,

et nunc lenta manu spargens hastilia denset, 650

nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;

aureus ex umero sonat arcus et arma Dianæ.

illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,

spicula converso fugientia derigit arcu.

at circum lectæ comites, Larinaque virgo 655

Tullaque et æratam quatiens Tarpeia securim,

Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla

delegit pacisque bonas bellique ministras:

quales Threiciæ cum flumina Thermodontis

pulsant et pictis bellantur Amazones armis, 660

seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru

Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu

feminea exsultant lunatis agmina peltis.

Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,

deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? 665

Eunæum Clytio primum patre, cuius apertum

adversi longa transverberat abiete pectus.

sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam

mandit humum moriensque suo se in vulnere versat.

tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas 670

suffuso revolutus equo dum colligit, alter

dum subit ac dextram labenti tendit inermem,

præcipites pariterque ruunt. his addit Amastrum

Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta

Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque; 675

quotque emissa manu contorsit spicula virgo,

tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus armis

ignotis et equo venator Iapyge fertur,

cui pellis latos umeros erepta iuvenco

pugnatori operit, caput ingens oris hiatus 680

et malæ texere lupi cum dentibus albis,

agrestisque manus armat sparus; ipse catervis

vertitur in mediis et toto vertice supra est.

hunc illa exceptum (neque enim labor agmine verso)

traicit et super hæc inimico pectore fatur: 685

'silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?

advenit qui vestra dies muliebribus armis

verba redargueret. nomen tamen haud leve patrum

manibus hoc referes, telo cecidisse Camillæ.'

Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690

corpora, sed Buten aversum cuspide fixit

loricam galeamque inter, qua colla sedentis

lucent et lævo dependet parma lacerto;

Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem

eludit gyro interior sequiturque sequentem; 695

tum validam perque arma viro perque ossa securim

altior exsurgens oranti et multa precanti

congeminat; vulnus calido rigat ora cerebro.

incidit huic subitoque aspectu territus hæsit

Appenninicolæ bellator filius Auni, 700

haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.

isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnæ

posse neque instantem reginam avertere cernit,

consilio versare dolos ingressus et astu

incipit hæc: 'quid tam egregium, si femina forti 705

fidis equo? dimitte fugam et te comminus æquo

mecum crede solo pugnæque accinge pedestri:

iam nosces ventosa ferat cui gloria fraudem.'

dixit, at illa furens acrique accensa dolore

tradit equum comiti paribusque resistit in armis 710

ense pedes nudo puraque interrita parma.

at iuvenis vicisse dolo ratus avolat ipse

(haud mora), conversisque fugax aufertur habenis

quadripedemque citum ferrata calce fatigat.

'vane Ligus frustraque animis elate superbis, 715

nequiquam patrias temptasti lubricus artis,

nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.'

hæc fatur virgo, et pernicibus ignea plantis

transit equum cursu frenisque adversa prehensis

congreditur pœnasque inimico ex sanguine sumit: 720

quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto

consequitur pennis sublimem in nube columbam

comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis;

tum cruor et vulsæ labuntur ab æthere plumæ.

At non hæc nullis hominum sator atque deorum 725

observans oculis summo sedet altus Olympo.

Tyrrhenum genitor Tarchonem in prœlia sæva

suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras.

ergo inter cædes cedentiaque agmina Tarchon

fertur equo variisque instigat vocibus alas 730

nomine quemque vocans, reficitque in prœlia pulsos.

'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes

Tyrrheni, quæ tanta animis ignavia venit?

femina palantis agit atque hæc agmina vertit!

quo ferrum quidve hæc gerimus tela inrita dextris? 735

at non in Venerem segnes nocturnaque bella,

aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi.

exspectate dapes et plenæ pocula mensæ

(hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex

nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos!' 740

hæc effatus equum in medios moriturus et ipse

concitat, et Venulo adversum se turbidus infert

dereptumque ab equo dextra complectitur hostem

et gremium ante suum multa vi concitus aufert.

tollitur in cælum clamor cunctique Latini 745

convertere oculos. volat igneus æquore Tarchon

arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta

defringit ferrum et partis rimatur apertas,

qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans

sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. 750

utque volans alte raptum cum fulva draconem

fert aquila implicuitque pedes atque unguibus hæsit,

saucius at serpens sinuosa volumina versat

arrectisque horret squamis et sibilat ore

arduus insurgens, illa haud minus urget obunco 755

luctantem rostro, simul æthera verberat alis:

haud aliter prædam Tiburtum ex agmine Tarchon

portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti

Mæonidæ incurrunt. tum fatis debitus Arruns

velocem iaculo et multa prior arte Camillam 760

circuit, et quæ sit fortuna facillima temptat.

qua se cumque furens medio tulit agmine virgo,

hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat;

qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,

hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas. 765

hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat

undique circuitum et certam quatit improbus hastam.

Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos

insignis longe Phrygiis fulgebat in armis

spumantemque agitabat equum, quem pellis ænis 770

in plumam squamis auro conserta tegebat.

ipse peregrina ferrugine clarus et ostro

spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;

aureus ex umeris erat arcus et aurea vati

cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis 775

carbaseos fulvo in nodum collegerat auro

pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.

hunc virgo, sive ut templis præfigeret arma

Troia, captivo sive ut se ferret in auro

venatrix, unum ex omni certamine pugnæ 780

cæca sequebatur totumque incauta per agmen

femineo prædæ et spoliorum ardebat amore,

telum ex insidiis cum tandem tempore capto

concitat et superos Arruns sic voce precatur:

'summe deum, sancti custos Soractis Apollo, 785

quem primi colimus, cui pineus ardor acervo

pascitur, et medium freti pietate per ignem

cultores multa premimus vestigia pruna,

da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,

omnipotens. non exuvias pulsæve tropæum 790

virginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem

facta ferent; hæc dira meo dum vulnere pestis

pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.'

Audiit et voti Phœbus succedere partem

mente dedit, partem volucris dispersit in auras: 795

sterneret ut subita turbatam morte Camillam

adnuit oranti; reducem ut patria alta videret

non dedit, inque Notos vocem vertere procellæ.

ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,

convertere animos acris oculosque tulere 800

cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec auræ

nec sonitus memor aut venientis ab æthere teli,

hasta sub exsertam donec perlata papillam

hæsit virgineumque alte bibit acta cruorem.

concurrunt trepidæ comites dominamque ruentem 805

suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns

lætitia mixtoque metu, nec iam amplius hastæ

credere nec telis occurrere virginis audet.

ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,

continuo in montis sese avius abdidit altos 810

occiso pastore lupus magnove iuvenco,

conscius audacis facti, caudamque remulcens

subiecit pavitantem utero silvasque petivit:

haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns

contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815

illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter

ferreus ad costas alto stat vulnere mucro.

labitur exsanguis, labuntur frigida leto

lumina, purpureus quondam color ora reliquit.

tum sic exspirans Accam ex æqualibus unam 820

adloquitur, fida ante alias quæ sola Camillæ

quicum partiri curas, atque hæc ita fatur:

'hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum

conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.

effuge et hæc Turno mandata novissima perfer: 825

succedat pugnæ Troianosque arceat urbe.

iamque vale.' simul his dictis linquebat habenas

ad terram non sponte fluens. tum frigida toto

paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla

et captum leto posuit caput, arma relinquens, 830

vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

tum vero immensus surgens ferit aurea clamor

sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;

incurrunt densi simul omnis copia Teucrum

Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alæ. 835

At Triviæ custos iamdudum in montibus Opis

alta sedet summis spectatque interrita pugnas.

utque procul medio iuvenum in clamore furentum

prospexit tristi mulcatam morte Camillam,

ingemuitque deditque has imo pectore voces: 840

'heu nimium, virgo, nimium crudele luisti

supplicium Teucros conata lacessere bello!

nec tibi desertæ in dumis coluisse Dianam

profuit aut nostras umero gessisse pharetras.

non tamen indecorem tua te regina reliquit 845

extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum

per gentis erit aut famam patieris inultæ.

nam quicumque tuum violavit vulnere corpus

morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto

regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850

antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;

hic dea se primum rapido pulcherrima nisu

sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.

ut vidit fulgentem armis ac vana tumentem,

'cur' inquit 'diversus abis? huc derige gressum, 855

huc periture veni, capias ut digna Camillæ

præmia. tune etiam telis moriere Dianæ?'

dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam

deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit

et duxit longe, donec curvata coirent 860

inter se capita et manibus iam tangeret æquis,

læva aciem ferri, dextra nervoque papillam.

extemplo teli stridorem aurasque sonantis

audiit una Arruns hæsitque in corpore ferrum.

illum exspirantem socii atque extrema gementem 865

obliti ignoto camporum in pulvere linquunt;

Opis ad ætherium pennis aufertur Olympum.

Prima fugit domina amissa levis ala Camillæ,

turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,

disiectique duces desolatique manipli 870

tuta petunt et equis aversi ad mœnia tendunt.

nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis

sustentare valet telis aut sistere contra,

sed laxos referunt umeris languentibus arcus,

quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum. 875

volvitur ad muros caligine turbidus atra

pulvis, et e speculis percussæ pectora matres

femineum clamorem ad cæli sidera tollunt.

qui cursu portas primi inrupere patentis,

hos inimica super mixto premit agmine turba, 880

nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,

mœnibus in patriis atque inter tuta domorum

confixi exspirant animas. pars claudere portas,

nec sociis aperire viam nec mœnibus audent

accipere orantis, oriturque miserrima cædes 885

defendentum armis aditus inque arma ruentum.

exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum

pars in præcipitis fossas urgente ruina

volvitur, immissis pars cæca et concita frenis

arietat in portas et duros obice postis. 890

ipsæ de muris summo certamine matres

(monstrat amor verus patriæ, ut videre Camillam)

tela manu trepidæ iaciunt ac robore duro

stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis

præcipites, primæque mori pro mœnibus ardent. 895

Interea Turnum in silvis sævissimus implet

nuntius et iuveni ingentem fert Acca tumultum:

deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,

ingruere infensos hostis et Marte secundo

omnia corripuisse, metum iam ad mœnia ferri. 900

ille furens (et sæva Iovis sic numina poscunt)

deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.

vix e conspectu exierat campumque tenebat,

cum pater Æneas saltus ingressus apertos

exsuperatque iugum silvaque evadit opaca. 905

sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur

agmine nec longis inter se passibus absunt;

ac simul Æneas fumantis pulvere campos

prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,

et sævum Ænean agnovit Turnus in armis 910

adventumque pedum flatusque audivit equorum.

continuoque ineant pugnas et prœlia temptent,

ni roseus fessos iam gurgite Phœbus Hibero

tingat equos noctemque die labente reducat.

considunt castris ante urbem et mœnia vallant.