ÆNEIDOS LIBER OCTAVVS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER OCTAVVS

Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce

extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,

utque acris concussit equos utque impulit arma,

extemplo turbati animi, simul omne tumultu

coniurat trepido Latium sævitque iuventus 5

effera. ductores primi Messapus et Ufens

contemptorque deum Mezentius undique cogunt

auxilia et latos vastant cultoribus agros.

mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem

qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10

advectum Ænean classi victosque penatis

inferre et fatis regem se dicere posci

edoceat, multasque viro se adiungere gentis

Dardanio et late Latio increbrescere nomen:

quid struat his cœptis, quem, si fortuna sequatur, 15

eventum pugnæ cupiat, manifestius ipsi

quam Turno regi aut regi apparere Latino.

Talia per Latium. quæ Laomedontius heros

cuncta videns magno curarum fluctuat æstu,

atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 20

in partisque rapit varias perque omnia versat,

sicut aquæ tremulum labris ubi lumen ænis

sole repercussum aut radiantis imagine lunæ

omnia pervolitat late loca, iamque sub auras

erigitur summique ferit laquearia tecti. 25

nox erat et terras animalia fessa per omnis

alituum pecudumque genus sopor altus habebat,

cum pater in ripa gelidique sub ætheris axe

Æneas, tristi turbatus pectora bello,

procubuit seramque dedit per membra quietem. 30

huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amœno

populeas inter senior se attollere frondes

visus (eum tenuis glauco velabat amictu

carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo),

tum sic adfari et curas his demere dictis: 35

'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem

qui revehis nobis æternaque Pergama servas,

exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,

hic tibi certa domus, certi (ne absiste) penates.

neu belli terrere minis; tumor omnis et iræ 40

concessere deum.

iamque tibi, ne vana putes hæc fingere somnum,

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus

triginta capitum fetus enixa iacebit,

alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45

[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]

ex quo ter denis urbem redeuntibus annis

Ascanius clari condet cognominis Albam.

haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat

expedias victor, paucis (adverte) docebo. 50

Arcades his oris, genus a Pallante profectum,

qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,

delegere locum et posuere in montibus urbem

Pallantis proavi de nomine Pallanteum.

hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55

hos castris adhibe socios et fœdera iunge.

ipse ego te ripis et recto flumine ducam,

adversum remis superes subvectus ut amnem.

surge age, nate dea, primisque cadentibus astris

Iunoni fer rite preces, iramque minasque 60

supplicibus supera votis. mihi victor honorem

persolves. ego sum pleno quem flumine cernis

stringentem ripas et pinguia culta secantem,

cæruleus Thybris, cælo gratissimus amnis.

hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.' 65

Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto

ima petens; nox Ænean somnusque reliquit.

surgit et ætherii spectans orientia solis

lumina rite cavis undam de flumine palmis

sustinet ac talis effundit ad æthera voces: 70

'Nymphæ, Laurentes Nymphæ, genus amnibus unde est,

tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,

accipite Ænean et tandem arcete periclis.

quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra

fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75

semper honore meo, semper celebrabere donis

corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.

adsis o tantum et propius tua numina firmes.'

sic memorat, geminasque legit de classe biremis

remigioque aptat, socios simul instruit armis. 80

Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,

candida per silvam cum fetu concolor albo

procubuit viridique in litore conspicitur sus;

quam pius Æneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,

mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85

Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem

leniit, et tacita refluens ita substitit unda,

mitis ut in morem stagni placidæque paludis

sterneret æquor aquis, remo ut luctamen abesset.

ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 90

labitur uncta vadis abies; mirantur et undæ,

miratur nemus insuetum fulgentia longe

scuta virum fluvio pictasque innare carinas.

olli remigio noctemque diemque fatigant

et longos superant flexus, variisque teguntur 95

arboribus, viridisque secant placido æquore silvas.

sol medium cæli conscenderat igneus orbem

cum muros arcemque procul ac rara domorum

tecta vident, quæ nunc Romana potentia cælo

æquavit, tum res inopes Evandrus habebat. 100

ocius advertunt proras urbique propinquant.

Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem

Amphitryoniadæ magno divisque ferebat

ante urbem in luco. Pallas huic filius una,

una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105

tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.

ut celsas videre rates atque inter opacum

adlabi nemus et tacitos incumbere remis,

terrentur visu subito cunctique relictis

consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110

sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse,

et procul e tumulo: 'iuvenes, quæ causa subegit

ignotas temptare vias? quo tenditis?' inquit.

'qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?'

tum pater Æneas puppi sic fatur ab alta 115

paciferæque manu ramum prætendit olivæ:

'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,

quos illi bello profugos egere superbo.

Evandrum petimus. ferte hæc et dicite lectos

Dardaniæ venisse duces socia arma rogantis.' 120

obstipuit tanto percussus nomine Pallas:

'egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem

adloquere ac nostris succede penatibus hospes.'

excepitque manu dextramque amplexus inhæsit;

progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125

Tum regem Æneas dictis adfatur amicis:

'optime Graiugenum, cui me Fortuna precari

et vitta comptos voluit prætendere ramos,

non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas

quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130

sed mea me virtus et sancta oracula divum

cognatique patres, tua terris didita fama,

coniunxere tibi et fatis egere volentem.

Dardanus, Iliacæ primus pater urbis et auctor,

Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135

advehitur Teucros; Electram maximus Atlas

edidit, ætherios umero qui sustinet orbis.

vobis Mercurius pater est, quem candida Maia

Cyllenæ gelido conceptum vertice fudit;

at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 140

idem Atlas generat cæli qui sidera tollit.

sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.

his fretus non legatos neque prima per artem

temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque

obieci caput et supplex ad limina veni. 145

gens eadem, quæ te, crudeli Daunia bello

insequitur; nos si pellant nihil afore credunt

quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,

et mare quod supra teneant quodque adluit infra.

accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150

pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'

Dixerat Æneas. ille os oculosque loquentis

iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.

tum sic pauca refert: 'ut te, fortissime Teucrum,

accipio agnoscoque libens! ut verba parentis 155

et vocem Anchisæ magni vultumque recordor!

nam memini Hesionæ visentem regna sororis

Laomedontiaden Priamum Salamina petentem

protinus Arcadiæ gelidos invisere finis.

tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 160

mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum

Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat

Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore

compellare virum et dextræ coniungere dextram;

accessi et cupidus Phenei sub mœnia duxi. 165

ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas

discedens chlamydemque auro dedit intertextam,

frenaque bina meus quæ nunc habet aurea Pallas.

ergo et quam petitis iuncta est mihi fœdere dextra,

et lux cum primum terris se crastina reddet, 170

auxilio lætos dimittam opibusque iuvabo.

interea sacra hæc, quando huc venistis amici,

annua, quæ differre nefas, celebrate faventes

nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'

Hæc ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175

pocula gramineoque viros locat ipse sedili,

præcipuumque toro et villosi pelle leonis

accipit Ænean solioque invitat acerno.

tum lecti iuvenes certatim aræque sacerdos

viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 180

dona laboratæ Cereris, Bacchumque ministrant.

uescitur Æneas simul et Troiana iuventus

perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

rex Evandrus ait: 'non hæc sollemnia nobis, 185

has ex more dapes, hanc tanti numinis aram

vana superstitio veterumque ignara deorum

imposuit: sævis, hospes Troiane, periclis

servati facimus meritosque novamus honores.

iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190

disiectæ procul ut moles desertaque montis

stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.

hic spelunca fuit vasto summota recessu,

semihominis Caci facies quam dira tenebat

solis inaccessam radiis; semperque recenti 195

cæde tepebat humus, foribusque adfixa superbis

ora virum tristi pendebant pallida tabo.

huic monstro Volcanus erat pater: illius atros

ore vomens ignis magna se mole ferebat.

attulit et nobis aliquando optantibus ætas 200

auxilium adventumque dei. nam maximus ultor

tergemini nece Geryonæ spoliisque superbus

Alcides aderat taurosque hac victor agebat

ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.

at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205

aut intractatum scelerisve dolive fuisset,

quattuor a stabulis præstanti corpore tauros

avertit, totidem forma superante iuvencas.

atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,

cauda in speluncam tractos versisque viarum 210

indiciis raptor saxo occultabat opaco;

quærenti nulla ad speluncam signa ferebant.

interea, cum iam stabulis saturata moveret

Amphitryoniades armenta abitumque pararet,

discessu mugire boves atque omne querelis 215

impleri nemus et colles clamore relinqui.

reddidit una boum vocem vastoque sub antro

mugiit et Caci spem custodita fefellit.

hic vero Alcidæ furiis exarserat atro

felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 220

robur, et ærii cursu petit ardua montis.

tum primum nostri Cacum videre timentem

turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro

speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.

ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225

deiecit saxum, ferro quod et arte paterna

pendebat, fultosque emuniit obice postis,

ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque

accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230

lustrat Aventini montem, ter saxea temptat

limina nequiquam, ter fessus valle resedit.

stabat acuta silex præcisis undique saxis

speluncæ dorso insurgens, altissima visu,

dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235

hanc, ut prona iugo lævum incumbebat ad amnem,

dexter in adversum nitens concussit et imis

avulsam solvit radicibus, inde repente

impulit; impulsu quo maximus intonat æther,

dissultant ripæ refluitque exterritus amnis. 240

at specus et Caci detecta apparuit ingens

regia, et umbrosæ penitus patuere cavernæ,

non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens

infernas reseret sedes et regna recludat

pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245

cernatur, trepident immisso lumine Manes.

ergo insperata deprensum luce repente

inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem

desuper Alcides telis premit, omniaque arma

advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250

ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,

faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)

evomit involvitque domum caligine cæca

prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro

fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255

non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem

præcipiti iecit saltu, qua plurimus undam

fumus agit nebulaque ingens specus æstuat atra.

hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem

corripit in nodum complexus, et angit inhærens 260

elisos oculos et siccum sanguine guttur.

panditur extemplo foribus domus atra revulsis

abstractæque boves abiuratæque rapinæ

cælo ostenduntur, pedibusque informe cadaver

protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265

terribilis oculos, vultum villosaque sætis

pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.

ex illo celebratus honos lætique minores

servavere diem, primusque Potitius auctor

et domus Herculei custos Pinaria sacri 270

hanc aram luco statuit, quæ maxima semper

dicetur nobis et erit quæ maxima semper.

quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum

cingite fronde comas et pocula porgite dextris,

communemque vocate deum et date vina volentes.' 275

dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra

velavitque comas foliisque innexa pependit,

et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes

in mensam læti libant divosque precantur.

Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 280

iamque sacerdotes primusque Potitius ibant

pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.

instaurant epulas et mensæ grata secundæ

dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.

tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285

populeis adsunt evincti tempora ramis,

hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes

Herculeas et facta ferunt: ut prima novercæ

monstra manu geminosque premens eliserit anguis,

ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290

Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores

rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquæ

pertulerit. 'tu nubigenas, invicte, bimembris

Hylæumque Pholumque manu, tu Cresia mactas

prodigia et vastum Nemeæ sub rupe leonem. 295

te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci

ossa super recubans antro semesa cruento;

nec te ullæ facies, non terruit ipse Typhœus

arduus arma tenens; non te rationis egentem

Lernæus turba capitum circumstetit anguis. 300

salve, vera Iovis proles, decus addite divis,

et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'

talia carminibus celebrant; super omnia Caci

speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.

consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305

Exim se cuncti divinis rebus ad urbem

perfectis referunt. ibat rex obsitus ævo,

et comitem Ænean iuxta natumque tenebat

ingrediens varioque viam sermone levabat.

miratur facilisque oculos fert omnia circum 310

Æneas, capiturque locis et singula lætus

exquiritque auditque virum monimenta priorum.

tum rex Evandrus Romanæ conditor arcis:

'hæc nemora indigenæ Fauni Nymphæque tenebant

gensque virum truncis et duro robore nata, 315

quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros

aut componere opes norant aut parcere parto,

sed rami atque asper victu venatus alebat.

primus ab ætherio venit Saturnus Olympo

arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 320

is genus indocile ac dispersum montibus altis

composuit legesque dedit, Latiumque vocari

maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.

aurea quæ perhibent illo sub rege fuere

sæcula: sic placida populos in pace regebat, 325

deterior donec paulatim ac decolor ætas

et belli rabies et amor successit habendi.

tum manus Ausonia et gentes venere Sicanæ,

sæpius et nomen posuit Saturnia tellus;

tum reges asperque immani corpore Thybris, 330

a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim

diximus; amisit verum vetus Albula nomen.

me pulsum patria pelagique extrema sequentem

Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum

his posuere locis, matrisque egere tremenda 335

Carmentis nymphæ monita et deus auctor Apollo.'

Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram

et Carmentalem Romani nomine portam

quam memorant, nymphæ priscum Carmentis honorem,

vatis fatidicæ, cecinit quæ prima futuros 340

Æneadas magnos et nobile Pallanteum.

hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum

rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal

Parrhasio dictum Panos de more Lycæi.

nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345

testaturque locum et letum docet hospitis Argi.

hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit

aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.

iam tum religio pavidos terrebat agrestis

dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350

'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso vertice collem

(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum

credunt se vidisse Iovem, cum sæpe nigrantem

ægida concuteret dextra nimbosque cieret.

hæc duo præterea disiectis oppida muris, 355

reliquias veterumque vides monimenta virorum.

hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;

Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'

talibus inter se dictis ad tecta subibant

pauperis Evandri, passimque armenta videbant 360

Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

ut ventum ad sedes, 'hæc' inquit 'limina victor

Alcides subiit, hæc illum regia cepit.

aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum

finge deo, rebusque veni non asper egenis.' 365

dixit, et angusti subter fastigia tecti

ingentem Ænean duxit stratisque locavit

effultum foliis et pelle Libystidis ursæ:

nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 370

Laurentumque minis et duro mota tumultu

Volcanum adloquitur, thalamoque hæc coniugis aureo

incipit et dictis divinum aspirat amorem:

'dum bello Argolici vastabant Pergama reges

debita casurasque inimicis ignibus arces, 375

non ullum auxilium miseris, non arma rogavi

artis opisque tuæ, nec te, carissime coniunx,

incassumve tuos volui exercere labores,

quamvis et Priami deberem plurima natis,

et durum Æneæ flevissem sæpe laborem. 380

nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:

ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen

arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,

te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.

aspice qui coeant populi, quæ mœnia clausis 385

ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.'

dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis

cunctantem amplexu molli fovet. ille repente

accepit solitam flammam, notusque medullas

intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390

non secus atque olim tonitru cum rupta corusco

ignea rima micans percurrit lumine nimbos;

sensit læta dolis et formæ conscia coniunx.

tum pater æterno fatur devinctus amore:

'quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395

quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,

tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;

nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant

stare decemque alios Priamum superesse per annos.

et nunc, si bellare paras atque hæc tibi mens est, 400

quidquid in arte mea possum promittere curæ,

quod fieri ferro liquidove potest electro,

quantum ignes animæque valent, absiste precando

viribus indubitare tuis.' ea verba locutus

optatos dedit amplexus placidumque petivit 405

coniugis infusus gremio per membra soporem.

Inde ubi prima quies medio iam noctis abactæ

curriculo expulerat somnum, cum femina primum,

cui tolerare colo vitam tenuique Minerva

impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410

noctem addens operi, famulasque ad lumina longo

exercet penso, castum ut servare cubile

coniugis et possit parvos educere natos:

haud secus ignipotens nec tempore segnior illo

mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415

insula Sicanium iuxta latus Æoliamque

erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,

quam subter specus et Cyclopum exesa caminis

antra Ætnæa tonant, validique incudibus ictus

auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 420

stricturæ Chalybum et fornacibus ignis anhelat,

Volcani domus et Volcania nomine tellus.

hoc tunc ignipotens cælo descendit ab alto.

ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,

Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon. 425

his informatum manibus iam parte polita

fulmen erat, toto genitor quæ plurima cælo

deicit in terras, pars imperfecta manebat.

tris imbris torti radios, tris nubis aquosæ

addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430

fulgores nunc terrificos sonitumque metumque

miscebant operi flammisque sequacibus iras.

parte alia Marti currumque rotasque volucris

instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;

ægidaque horriferam, turbatæ Palladis arma, 435

certatim squamis serpentum auroque polibant

conexosque anguis ipsamque in pectore divæ

Gorgona desecto vertentem lumina collo.

'tollite cuncta' inquit 'cœptosque auferte labores,

Ætnæi Cyclopes, et huc advertite mentem: 440

arma acri facienda viro. nunc viribus usus,

nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.

præcipitate moras.' nec plura effatus, at illi

ocius incubuere omnes pariterque laborem

sortiti. fluit æs rivis aurique metallum 445

vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.

ingentem clipeum informant, unum omnia contra

tela Latinorum, septenosque orbibus orbis

impediunt. alii ventosis follibus auras

accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450

æra lacu; gemit impositis incudibus antrum;

illi inter sese multa vi bracchia tollunt

in numerum, versantque tenaci forcipe massam.

Hæc pater Æoliis properat dum Lemnius oris,

Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455

et matutini volucrum sub culmine cantus.

consurgit senior tunicaque inducitur artus

et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.

tum lateri atque umeris Tegeæum subligat ensem

demissa ab læva pantheræ terga retorquens. 460

nec non et gemini custodes limine ab alto

præcedunt gressumque canes comitantur erilem.

hospitis Æneæ sedem et secreta petebat

sermonum memor et promissi muneris heros.

nec minus Æneas se matutinus agebat; 465

filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.

congressi iungunt dextras mediisque residunt

ædibus et licito tandem sermone fruuntur.

rex prior hæc:

'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470

res equidem Troiæ victas aut regna fatebor,

nobis ad belli auxilium pro nomine tanto

exiguæ vires; hinc Tusco claudimur amni,

hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.

sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475

iungere castra paro, quam fors inopina salutem

ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.

haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto

urbis Agyllinæ sedes, ubi Lydia quondam

gens, bello præclara, iugis insedit Etruscis. 480

hanc multos florentem annos rex deinde superbo

imperio et sævis tenuit Mezentius armis.

quid memorem infandas cædes, quid facta tyranni

effera? di capiti ipsius generique reservent!

mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485

componens manibusque manus atque oribus ora,

tormenti genus, et sanie taboque fluentis

complexu in misero longa sic morte necabat.

at fessi tandem cives infanda furentem

armati circumsistunt ipsumque domumque, 490

obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.

ille inter cædem Rutulorum elapsus in agros

confugere et Turni defendier hospitis armis.

ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis,

regem ad supplicium præsenti Marte reposcunt. 495

his ego te, Ænea, ductorem milibus addam.

toto namque fremunt condensæ litore puppes

signaque ferre iubent, retinet longævus haruspex

fata canens: "o Mæoniæ delecta iuventus,

flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 500

fert dolor et merita accendit Mezentius ira,

nulli fas Italo tantam subiungere gentem:

externos optate duces." tum Etrusca resedit

hoc acies campo monitis exterrita divum.

ipse oratores ad me regnique coronam 505

cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,

succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.

sed mihi tarda gelu sæclisque effeta senectus

invidet imperium seræque ad fortia vires.

natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510

hinc partem patriæ traheret. tu, cuius et annis

et generi fatum indulget, quem numina poscunt,

ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.

hunc tibi præterea, spes et solacia nostri,

Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515

militiam et grave Martis opus, tua cernere facta

adsuescat, primis et te miretur ab annis.

Arcadas huic equites bis centum, robora pubis

lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.'

Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 520

Æneas Anchisiades et fidus Achates,

multaque dura suo tristi cum corde putabant,

ni signum cælo Cytherea dedisset aperto.

namque improviso vibratus ab æthere fulgor

cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525

Tyrrhenusque tubæ mugire per æthera clangor.

suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.

arma inter nubem cæli in regione serena

per sudum rutilare vident et pulsa tonare.

obstipuere animis alii, sed Troius heros 530

agnovit sonitum et divæ promissa parentis.

tum memorat: 'ne vero, hospes, ne quære profecto

quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.

hoc signum cecinit missuram diva creatrix,

si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535

laturam auxilio.

heu quantæ miseris cædes Laurentibus instant!

quas pœnas mihi, Turne, dabis! quam multa sub undas

scuta virum galeasque et fortia corpora volves,

Thybri pater! poscant acies et fœdera rumpant.' 540

Hæc ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto

et primum Herculeis sopitas ignibus aras

excitat, hesternumque larem parvosque penatis

lætus adit; mactat lectas de more bidentis

Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545

post hinc ad navis graditur sociosque revisit,

quorum de numero qui sese in bella sequantur

præstantis virtute legit; pars cetera prona

fertur aqua segnisque secundo defluit amni,

nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550

dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;

ducunt exsortem Æneæ, quem fulva leonis

pellis obit totum præfulgens unguibus aureis.

Fama volat paruam subito vulgata per urbem

ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis. 555

vota metu duplicant matres, propiusque periclo

it timor et maior Martis iam apparet imago.

tum pater Evandrus dextram complexus euntis

hæret inexpletus lacrimans ac talia fatur:

'o mihi præteritos referat si Iuppiter annos, 560

qualis eram cum primam aciem Præneste sub ipsa

stravi scutorumque incendi victor acervos

et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,

nascenti cui tris animas Feronia mater

(horrendum dictu) dederat, terna arma movenda— 565

ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis

abstulit hæc animas dextra et totidem exuit armis:

non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,

nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam

huic capiti insultans tot ferro sæva dedisset 570

funera, tam multis viduasset civibus urbem.

at vos, o superi, et divum tu maxime rector

Iuppiter, Arcadii, quæso, miserescite regis

et patrias audite preces. si numina vestra

incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575

si visurus eum vivo et venturus in unum,

vitam oro, patior quemvis durare laborem.

sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,

nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,

dum curæ ambiguæ, dum spes incerta futuri, 580

dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,

complexu teneo, gravior neu nuntius auris

vulneret.' hæc genitor digressu dicta supremo

fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.

Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 585

Æneas inter primos et fidus Achates,

inde alii Troiæ proceres; ipse agmine Pallas

it medio chlamyde et pictis conspectus in armis,

qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,

quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590

extulit os sacrum cælo tenebrasque resolvit.

stant pavidæ in muris matres oculisque sequuntur

pulveream nubem et fulgentis ære catervas.

olli per dumos, qua proxima meta viarum,

armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595

quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.

est ingens gelidum lucus prope Cæritis amnem,

religione patrum late sacer; undique colles

inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.

Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 600

arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,

qui primi finis aliquando habuere Latinos.

haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant

castra locis, celsoque omnis de colle videri

iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605

huc pater Æneas et bello lecta iuventus

succedunt, fessique et equos et corpora curant.

At Venus ætherios inter dea candida nimbos

dona ferens aderat; natumque in valle reducta

ut procul egelido secretum flumine vidit, 610

talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:

'en perfecta mei promissa coniugis arte

munera. ne mox aut Laurentis, nate, superbos

aut acrem dubites in prœlia poscere Turnum.'

dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615

arma sub adversa posuit radiantia quercu.

ille deæ donis et tanto lætus honore

expleri nequit atque oculos per singula voluit,

miraturque interque manus et bracchia versat

terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 620

fatiferumque ensem, loricam ex ære rigentem,

sanguineam, ingentem, qualis cum cærula nubes

solis inardescit radiis longeque refulget;

tum levis ocreas electro auroque recocto,

hastamque et clipei non enarrabile textum. 625

illic res Italas Romanorumque triumphos

haud vatum ignarus venturique inscius ævi

fecerat ignipotens, illic genus omne futuræ

stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.

fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630

procubuisse lupam, geminos huic ubera circum

ludere pendentis pueros et lambere matrem

impavidos, illam tereti cervice reflexa

mulcere alternos et corpora fingere lingua.

nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635

consessu caveæ, magnis Circensibus actis,

addiderat, subitoque novum consurgere bellum

Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.

post idem inter se posito certamine reges

armati Iovis ante aram paterasque tenentes 640

stabant et cæsa iungebant fœdera porca.

haud procul inde citæ Mettum in diversa quadrigæ

distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!),

raptabatque viri mendacis viscera Tullus

per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645

nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat

accipere ingentique urbem obsidione premebat;

Æneadæ in ferrum pro libertate ruebant.

illum indignanti similem similemque minanti

aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650

et fluvium vinclis innaret Clœlia ruptis.

in summo custos Tarpeiæ Manlius arcis

stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,

Romuleoque recens horrebat regia culmo.

atque hic auratis volitans argenteus anser 655

porticibus Gallos in limine adesse canebat;

Galli per dumos aderant arcemque tenebant

defensi tenebris et dono noctis opacæ.

aurea cæsaries ollis atque aurea vestis,

virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 660

auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant

gæsa manu, scutis protecti corpora longis.

hic exsultantis Salios nudosque Lupercos

lanigerosque apices et lapsa ancilia cælo

extuderat, castæ ducebant sacra per urbem 665

pilentis matres in mollibus. hinc procul addit

Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,

et scelerum pœnas, et te, Catilina, minaci

pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,

secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670

hæc inter tumidi late maris ibat imago

aurea, sed fluctu spumabant cærula cano,

et circum argento clari delphines in orbem

æquora verrebant caudis æstumque secabant.

in medio classis æratas, Actia bella, 675

cernere erat, totumque instructo Marte videres

fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.

hinc Augustus agens Italos in prœlia Cæsar

cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,

stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 680

læta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.

parte alia ventis et dis Agrippa secundis

arduus agmen agens, cui, belli insigne superbum,

tempora navali fulgent rostrata corona.

hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685

victor ab Auroræ populis et litore rubro,

Ægyptum virisque Orientis et ultima secum

Bactra vehit, sequiturque (nefas) Ægyptia coniunx.

una omnes ruere ac totum spumare reductis

convulsum remis rostrisque tridentibus æquor. 690

alta petunt; pelago credas innare revulsas

Cycladas aut montis concurrere montibus altos,

tanta mole viri turritis puppibus instant.

stuppea flamma manu telisque volatile ferrum

spargitur, arva nova Neptunia cæde rubescunt. 695

regina in mediis patrio vocat agmina sistro,

necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.

omnigenumque deum monstra et latrator Anubis

contra Neptunum et Venerem contraque Minervam

tela tenent. sævit medio in certamine Mavors 700

cælatus ferro, tristesque ex æthere Diræ,

et scissa gaudens vadit Discordia palla,

quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.

Actius hæc cernens arcum intendebat Apollo

desuper; omnis eo terrore Ægyptus et Indi, 705

omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabæi.

ipsa videbatur ventis regina vocatis

vela dare et laxos iam iamque immittere funis.

illam inter cædes pallentem morte futura

fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710

contra autem magno mærentem corpore Nilum

pandentemque sinus et tota veste vocantem

cæruleum in gremium latebrosaque flumina victos.

at Cæsar, triplici invectus Romana triumpho

mœnia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715

maxima ter centum totam delubra per urbem.

lætitia ludisque viæ plausuque fremebant;

omnibus in templis matrum chorus, omnibus aræ;

ante aras terram cæsi stravere iuvenci.

ipse sedens niveo candentis limine Phœbi 720

dona recognoscit populorum aptatque superbis

postibus; incedunt victæ longo ordine gentes,

quam variæ linguis, habitu tam vestis et armis.

hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,

hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725

finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,

extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,

indomitique Dahæ, et pontem indignatus Araxes.

Talia per clipeum Volcani, dona parentis,

miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730

attollens umero famamque et fata nepotum.