ÆNEIDOS LIBER QUINTUS

P. VERGILI MARONIS

(70 – 19 A.C.)

ÆNEIDOS LIBER QUINTUS

Interea medium Æneas iam classe tenebat

certus iter fluctusque atros Aquilone secabat

mœnia respiciens, quæ iam infelicis Elissæ

conlucent flammis. quæ tantum accenderit ignem

causa latet; duri magno sed amore dolores 5

polluto, notumque furens quid femina possit,

triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.

ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla

occurrit tellus, maria undique et undique cælum,

olli cæruleus supra caput astitit imber 10

noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris.

ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:

'heu quianam tanti cinxerunt æthera nimbi?

quidve, pater Neptune, paras?' sic deinde locutus

colligere arma iubet validisque incumbere remis, 15

obliquatque sinus in ventum ac talia fatur:

'magnanime Ænea, non, si mihi Iuppiter auctor

spondeat, hoc sperem Italiam contingere cælo.

mutati transversa fremunt et vespere ab atro

consurgunt venti, atque in nubem cogitur ær. 20

nec nos obniti contra nec tendere tantum

sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur,

quoque vocat vertamus iter. nec litora longe

fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,

si modo rite memor servata remetior astra.' 25

tum pius Æneas: 'equidem sic poscere ventos

iamdudum et frustra cerno te tendere contra.

flecte viam velis. an sit mihi gratior ulla,

quove magis fessas optem dimittere navis,

quam quæ Dardanium tellus mihi servat Acesten 30

et patris Anchisæ gremio complectitur ossa?'

hæc ubi dicta, petunt portus et vela secundi

intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,

et tandem læti notæ advertuntur harenæ.

At procul ex celso miratus vertice montis 35

adventum sociasque rates occurrit Acestes,

horridus in iaculis et pelle Libystidis ursæ,

Troia Criniso conceptum flumine mater

quem genuit. veterum non immemor ille parentum

gratatur reduces et gaza lætus agresti 40

excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

Postera cum primo stellas Oriente fugarat

clara dies, socios in cœtum litore ab omni

advocat Æneas tumulique ex aggere fatur:

'Dardanidæ magni, genus alto a sanguine divum, 45

annuus exactis completur mensibus orbis,

ex quo reliquias divinique ossa parentis

condidimus terra mæstasque sacravimus aras;

iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,

semper honoratum (sic di voluistis) habebo. 50

hunc ego Gætulis agerem si Syrtibus exsul,

Argolicove mari deprensus et urbe Mycenæ,

annua vota tamen sollemnisque ordine pompas

exsequerer strueremque suis altaria donis.

nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis 55

haud equidem sine mente, reor, sine numine divum

adsumus et portus delati intramus amicos.

ergo agite et lætum cuncti celebremus honorem:

poscamus ventos, atque hæc me sacra quotannis

urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 60

bina boum vobis Troia generatus Acestes

dat numero capita in navis; adhibete penatis

et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.

præterea, si nona diem mortalibus almum

Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, 65

prima citæ Teucris ponam certamina classis;

quique pedum cursu valet, et qui viribus audax

aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,

seu crudo fidit pugnam committere cæstu,

cuncti adsint meritæque exspectent præmia palmæ. 70

ore favete omnes et cingite tempora ramis.'

Sic fatus velat materna tempora myrto.

hoc Helymus facit, hoc ævi maturus Acestes,

hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.

ille e concilio multis cum milibus ibat 75

ad tumulum magna medius comitante caterva.

hic duo rite mero libans carchesia Baccho

fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,

purpureosque iacit flores ac talia fatur:

'salve, sancte parens, iterum; salvete, recepti 80

nequiquam cineres animæque umbræque paternæ.

non licuit finis Italos fataliaque arva

nec tecum Ausonium, quicumque est, quærere Thybrim.'

dixerat hæc, adytis cum lubricus anguis ab imis

septem ingens gyros, septena volumina traxit 85

amplexus placide tumulum lapsusque per aras,

cæruleæ cui terga notæ maculosus et auro

squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus

mille iacit varios adverso sole colores.

obstipuit visu Æneas. ille agmine longo 90

tandem inter pateras et levia pocula serpens

libavitque dapes rursusque innoxius imo

successit tumulo et depasta altaria liquit.

hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

incertus geniumne loci famulumne parentis 95

esse putet; cædit binas de more bidentis

totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos,

vinaque fundebat pateris animamque vocabat

Anchisæ magni manisque Acheronte remissos.

nec non et socii, quæ cuique est copia, læti 100

dona ferunt, onerant aras mactantque iuvencos;

ordine æna locant alii fusique per herbam

subiciunt veribus prunas et viscera torrent.

Exspectata dies aderat nonamque serena

Auroram Phæthontis equi iam luce vehebant, 105

famaque finitimos et clari nomen Acestæ

excierat; læto complerant litora cœtu

visuri Æneadas, pars et certare parati.

munera principio ante oculos circoque locantur

in medio, sacri tripodes viridesque coronæ 110

et palmæ pretium victoribus, armaque et ostro

perfusæ vestes, argenti aurique talenta;

et tuba commissos medio canit aggere ludos.

Prima pares ineunt gravibus certamina remis

quattuor ex omni delectæ classe carinæ. 115

velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,

mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi,

ingentemque Gyas ingenti mole Chimæram,

urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu

impellunt, terno consurgunt ordine remi; 120

Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,

Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus

cærulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra

litora, quod tumidis summersum tunditur olim 125

fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cauri;

tranquillo silet immotaque attollitur unda

campus et apricis statio gratissima mergis.

hic viridem Æneas frondenti ex ilice metam

constituit signum nautis pater, unde reverti 130

scirent et longos ubi circumflectere cursus.

tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro

ductores longe effulgent ostroque decori;

cetera populea velatur fronde iuventus

nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. 135

considunt transtris, intentaque bracchia remis;

intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit

corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.

inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,

haud mora, prosiluere suis; ferit æthera clamor 140

nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.

infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit

convulsum remis rostrisque tridentibus æquor.

non tam præcipites biiugo certamine campum

corripuere ruuntque effusi carcere currus, 145

nec sic immissis aurigæ undantia lora

concussere iugis pronique in verbera pendent.

tum plausu fremituque virum studiisque faventum

consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant

litora, pulsati colles clamore resultant. 150

Effugit ante alios primisque elabitur undis

turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus

consequitur, melior remis, sed pondere pinus

tarda tenet. post hos æquo discrimine Pristis

Centaurusque locum tendunt superare priorem; 155

et nunc Pristis habet, nunc victam præterit ingens

Centaurus, nunc una ambæ iunctisque feruntur

frontibus et longa sulcant vada salsa carina.

iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,

cum princeps medioque Gyas in gurgite victor 160

rectorem navis compellat voce Menœten:

'quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum;

litus ama et læva stringat sine palmula cautes;

altum alii teneant.' dixit; sed cæca Menœtes

saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. 165

'quo diversus abis?' iterum 'pete saxa, Menœte!'

cum clamore Gyas revocabat, et ecce Cloanthum

respicit instantem tergo et propiora tenentem.

ille inter navemque Gyæ scopulosque sonantis

radit iter lævum interior subitoque priorem 170

præterit et metis tenet æquora tuta relictis.

tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens

nec lacrimis caruere genæ, segnemque Menœten

oblitus decorisque sui sociumque salutis

in mare præcipitem puppi deturbat ab alta; 175

ipse gubernaclo rector subit, ipse magister

hortaturque viros clavumque ad litora torquet.

at gravis ut fundo vix tandem redditus imo est

iam senior madidaque fluens in veste Menœtes

summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. 180

illum et labentem Teucri et risere natantem

et salsos rident revomentem pectore fluctus.

Hic læta extremis spes est accensa duobus,

Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.

Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat, 185

nec tota tamen ille prior præeunte carina;

parte prior, partim rostro premit æmula Pristis.

at media socios incedens nave per ipsos

hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remis,

Hectorei socii, Troiæ quos sorte suprema 190

delegi comites; nunc illas promite viris,

nunc animos, quibus in Gætulis Syrtibus usi

Ionioque mari Maleæque sequacibus undis.

non iam prima peto Mnestheus neque vincere certo

(quamquam o!—sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti); 195

extremos pudeat rediisse: hoc vincite, cives,

et prohibete nefas.' olli certamine summo

procumbunt: vastis tremit ictibus ærea puppis

subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus

aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. 200

attulit ipse viris optatum casus honorem:

namque furens animi dum proram ad saxa suburget

interior spatioque subit Sergestus iniquo,

infelix saxis in procurrentibus hæsit.

concussæ cautes et acuto in murice remi 205

obnixi crepuere inlisaque prora pependit.

consurgunt nautæ et magno clamore morantur

ferratasque trudes et acuta cuspide contos

expediunt fractosque legunt in gurgite remos.

at lætus Mnestheus successuque acrior ipso 210

agmine remorum celeri ventisque vocatis

prona petit maria et pelago decurrit aperto.

qualis spelunca subito commota columba,

cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

fertur in arva volans plausumque exterrita pennis 215

dat tecto ingentem, mox ære lapsa quieto

radit iter liquidum celeris neque commovet alas:

sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis

æquora, sic illam fert impetus ipse volantem.

et primum in scopulo luctantem deserit alto 220

Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem

auxilia et fractis discentem currere remis.

inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimæram

consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.

solus iamque ipso superest in fine Cloanthus, 225

quem petit et summis adnixus viribus urget.

Tum vero ingeminat clamor cunctique sequentem

instigant studiis, resonatque fragoribus æther.

hi proprium decus et partum indignantur honorem

ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci; 230

hos successus alit: possunt, quia posse videntur.

et fors æquatis cepissent præmia rostris,

ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus

fudissetque preces divosque in vota vocasset:

'di, quibus imperium est pelagi, quorum æquora curro, 235

vobis lætus ego hoc candentem in litore taurum

constituam ante aras voti reus, extaque salsos

proiciam in fluctus et vina liquentia fundam.'

dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis

Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, 240

et pater ipse manu magna Portunus euntem

impulit: illa Noto citius volucrique sagitta

ad terram fugit et portu se condidit alto.

tum satus Anchisa cunctis ex more vocatis

victorem magna præconis voce Cloanthum 245

declarat viridique advelat tempora lauro,

muneraque in navis ternos optare iuvencos

vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.

ipsis præcipuos ductoribus addit honores:

victori chlamydem auratam, quam plurima circum 250

purpura mæandro duplici Melibœa cucurrit,

intextusque puer frondosa regius Ida

velocis iaculo cervos cursuque fatigat

acer, anhelanti similis, quem præpes ab Ida

sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis; 255

longævi palmas nequiquam ad sidera tendunt

custodes, sævitque canum latratus in auras.

at qui deinde locum tenuit virtute secundum,

levibus huic hamis consertam auroque trilicem

loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 260

victor apud rapidum Simœnta sub Ilio alto,

donat habere, viro decus et tutamen in armis.

vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant

multiplicem conixi umeris; indutus at olim

Demoleos cursu palantis Troas agebat. 265

tertia dona facit geminos ex ære lebetas

cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.

iamque adeo donati omnes opibusque superbi

puniceis ibant evincti tempora tænis,

cum sævo e scopulo multa vix arte revulsus 270

amissis remis atque ordine debilis uno

inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.

qualis sæpe viæ deprensus in aggere serpens,

ærea quem obliquum rota transiit aut gravis ictu

seminecem liquit saxo lacerumque viator; 275

nequiquam longos fugiens dat corpore tortus

parte ferox ardensque oculis et sibila colla

arduus attollens; pars vulnere clauda retentat

nexantem nodis seque in sua membra plicantem:

tali remigio navis se tarda movebat; 280

vela facit tamen et velis subit ostia plenis.

Sergestum Æneas promisso munere donat

servatam ob navem lætus sociosque reductos.

olli serva datur operum haud ignara Minervæ,

Cressa genus, Pholœ, geminique sub ubere nati. 285

Hoc pius Æneas misso certamine tendit

gramineum in campum, quem collibus undique curvis

cingebant silvæ, mediaque in valle theatri

circus erat; quo se multis cum milibus heros

consessu medium tulit exstructoque resedit. 290

hic, qui forte velint rapido contendere cursu,

invitat pretiis animos, et præmia ponit.

undique conveniunt Teucri mixtique Sicani,

Nisus et Euryalus primi,

Euryalus forma insignis viridique iuventa, 295

Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus

regius egregia Priami de stirpe Diores;

hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,

alter ab Arcadio Tegeææ sanguine gentis;

tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque 300

adsueti silvis, comites senioris Acestæ;

multi præterea, quos fama obscura recondit.

Æneas quibus in mediis sic deinde locutus:

'accipite hæc animis lætasque advertite mentes.

nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. 305

Cnosia bina dabo leuato lucida ferro

spicula cælatamque argento ferre bipennem;

omnibus hic erit unus honos. tres præmia primi

accipient flavaque caput nectentur oliva.

primus equum phaleris insignem victor habeto; 310

alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis

Threiciis, lato quam circum amplectitur auro

balteus et tereti subnectit fibula gemma;

tertius Argolica hac galea contentus abito.'

Hæc ubi dicta, locum capiunt signoque repente 315

corripiunt spatia audito limenque relinquunt,

effusi nimbo similes. simul ultima signant,

primus abit longeque ante omnia corpora Nisus

emicat et ventis et fulminis ocior alis;

proximus huic, longo sed proximus intervallo, 320

insequitur Salius; spatio post deinde relicto

tertius Euryalus;

Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso

ecce volat calcemque terit iam calce Diores

incumbens umero, spatia et si plura supersint 325

transeat elapsus prior ambiguumque relinquat.

iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam

finem adventabant, levi cum sanguine Nisus

labitur infelix, cæsis ut forte iuvencis

fusus humum viridisque super madefecerat herbas. 330

hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso

haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso

concidit immundoque fimo sacroque cruore.

non tamen Euryali, non ille oblitus amorum:

nam sese opposuit Salio per lubrica surgens; 335

ille autem spissa iacuit revolutus harena,

emicat Euryalus et munere victor amici

prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.

post Helymus subit et nunc tertia palma Diores.

hic totum caveæ consessum ingentis et ora 340

prima patrum magnis Salius clamoribus implet,

ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.

tutatur favor Euryalum lacrimæque decoræ,

gratior et pulchro veniens in corpore virtus.

adiuvat et magna proclamat voce Diores, 345

qui subiit palmæ frustraque ad præmia venit

ultima, si primi Salio reddentur honores.

tum pater Æneas 'vestra' inquit 'munera vobis

certa manent, pueri et palmam movet ordine nemo;

me liceat casus miserari insontis amici.' 350

sic fatus tergum Gætuli immane leonis

dat Salio villis onerosum atque unguibus aureis.

hic Nisus 'si tanta' inquit 'sunt præmia victis,

et te lapsorum miseret, quæ munera Niso

digna dabis, primam merui qui laude coronam 355

ni me, quæ Salium, fortuna inimica tulisset?'

et simul his dictis faciem ostentabat et udo

turpia membra fimo. risit pater optimus olli

et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes,

Neptuni sacro Danais de poste refixum. 360

hoc iuvenem egregium præstanti munere donat.

Post, ubi confecti cursus et dona peregit,

'nunc, si cui virtus animusque in pectore præsens,

adsit et evinctis attollat bracchia palmis':

sic ait, et geminum pugnæ proponit honorem, 365

victori velatum auro vittisque iuvencum,

ensem atque insignem galeam solacia victo.

nec mora; continuo vastis cum viribus effert

ora Dares magnoque virum se murmure tollit,

solus qui Paridem solitus contendere contra, 370

idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector

victorem Buten immani corpore, qui se

Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,

perculit et fulva moribundum extendit harena.

talis prima Dares caput altum in prœlia tollit, 375

ostenditque umeros latos alternaque iactat

bracchia protendens et verberat ictibus auras.

quæritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

audet adire virum manibusque inducere cæstus.

ergo alacris cunctosque putans excedere palma 380

Æneæ stetit ante pedes, nec plura moratus

tum læva taurum cornu tenet atque ita fatur:

'nate dea, si nemo audet se credere pugnæ,

quæ finis standi? quo me decet usque teneri?

ducere dona iube.' cuncti simul ore fremebant 385

Dardanidæ reddique viro promissa iubebant.

Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,

proximus ut viridante toro consederat herbæ:

'Entelle, heroum quondam fortissime frustra,

tantane tam patiens nullo certamine tolli 390

dona sines? ubi nunc nobis deus ille, magister

nequiquam memoratus, Eryx? ubi fama per omnem

Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?'

ille sub hæc: 'non laudis amor nec gloria cessit

pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta 395

sanguis hebet, frigentque effetæ in corpore vires.

si mihi quæ quondam fuerat quaque improbus iste

exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas,

haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco

venissem, nec dona moror.' sic deinde locutus 400

in medium geminos immani pondere cæstus

proiecit, quibus acer Eryx in prœlia suetus

ferre manum duroque intendere bracchia tergo.

obstipuere animi: tantorum ingentia septem

terga boum plumbo insuto ferroque rigebant. 405

ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat,

magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa

huc illuc vinclorum immensa volumina versat.

tum senior talis referebat pectore voces:

'quid, si quis cæstus ipsius et Herculis arma 410

vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam?

hæc germanus Eryx quondam tuus arma gerebat

(sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro),

his magnum Alciden contra stetit, his ego suetus,

dum melior viris sanguis dabat, æmula necdum 415

temporibus geminis canebat sparsa senectus.

sed si nostra Dares hæc Troius arma recusat

idque pio sedet Æneæ, probat auctor Acestes,

æquemus pugnas. Erycis tibi terga remitto

(solve metus), et tu Troianos exue cæstus.' 420

hæc fatus duplicem ex umeris reiecit amictum

et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque

exuit atque ingens media consistit harena.

tum satus Anchisa cæstus pater extulit æquos

et paribus palmas amborum innexuit armis. 425

constitit in digitos extemplo arrectus uterque

bracchiaque ad superas interritus extulit auras.

abduxere retro longe capita ardua ab ictu

immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,

ille pedum melior motu fretusque iuventa, 430

hic membris et mole valens; sed tarda trementi

genua labant, vastos quatit æger anhelitus artus.

multa viri nequiquam inter se vulnera iactant,

multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos

dant sonitus, erratque auris et tempora circum 435

crebra manus, duro crepitant sub vulnere malæ.

stat gravis Entellus nisuque immotus eodem

corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.

ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem

aut montana sedet circum castella sub armis, 440

nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

arte locum et variis adsultibus inritus urget.

ostendit dextram insurgens Entellus et alte

extulit, ille ictum venientem a vertice velox

prævidit celerique elapsus corpore cessit; 445

Entellus viris in ventum effudit et ultro

ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto

concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho

aut Ida in magna radicibus eruta pinus.

consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes; 450

it clamor cælo primusque accurrit Acestes

æquævumque ab humo miserans attollit amicum.

at non tardatus casu neque territus heros

acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira;

tum pudor incendit viris et conscia virtus, 455

præcipitemque Daren ardens agit æquore toto

nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.

nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi

culminibus crepitant, sic densis ictibus heros

creber utraque manu pulsat versatque Dareta. 460

Tum pater Æneas procedere longius iras

et sævire animis Entellum haud passus acerbis,

sed finem imposuit pugnæ fessumque Dareta

eripuit mulcens dictis ac talia fatur:

'infelix, quæ tanta animum dementia cepit? 465

non viris alias conversaque numina sentis?

cede deo.' dixitque et prœlia voce diremit.

ast illum fidi æquales genua ægra trahentem

iactantemque utroque caput crassumque cruorem

ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes 470

ducunt ad navis; galeamque ensemque vocati

accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt.

hic victor superans animis tauroque superbus

'nate dea, vosque hæc' inquit 'cognoscite, Teucri,

et mihi quæ fuerint iuvenali in corpore vires 475

et qua servetis revocatum a morte Dareta.'

dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci

qui donum astabat pugnæ, durosque reducta

libravit dextra media inter cornua cæstus

arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: 480

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

ille super talis effundit pectore voces:

'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis

persolvo; hic victor cæstus artemque repono.'

Protinus Æneas celeri certare sagitta 485

invitat qui forte velint et præmia dicit,

ingentique manu malum de nave Seresti

erigit et volucrem traiecto in fune columbam,

quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

convenere viri deiectamque ærea sortem 490

accepit galea, et primus clamore secundo

Hyrtacidæ ante omnis exit locus Hippocoontis;

quem modo navali Mnestheus certamine victor

consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.

tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, 495

Pandare, qui quondam iussus confundere fœdus

in medios telum torsisti primus Achiuos.

extremus galeaque ima subsedit Acestes,

ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.

tum validis flexos incurvant viribus arcus 500

pro se quisque viri et depromunt tela pharetris,

primaque per cælum nervo stridente sagitta

Hyrtacidæ iuvenis volucris diverberat auras,

et venit adversique infigitur arbore mali.

intremuit malus micuitque exterrita pennis 505

ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

post acer Mnestheus adducto constitit arcu

alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.

ast ipsam miserandus auem contingere ferro

non valuit; nodos et vincula linea rupit 510

quis innexa pedem malo pendebat ab alto;

illa Notos atque atra volans in nubila fugit.

tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato

tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit,

iam vacuo lætam cælo speculatus et alis 515

plaudentem nigra figit sub nube columbam.

decidit exanimis vitamque reliquit in astris

ætheriis fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes,

qui tamen ærias telum contendit in auras 520

ostentans artemque pater arcumque sonantem.

hic oculis subitum obicitur magnoque futurum

augurio monstrum; docuit post exitus ingens

seraque terrifici cecinerunt omina vates.

namque volans liquidis in nubibus arsit harundo 525

signavitque viam flammis tenuisque recessit

consumpta in ventos, cælo ceu sæpe refixa

transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.

attonitis hæsere animis superosque precati

Trinacrii Teucrique viri, nec maximus omen 530

abnuit Æneas, sed lætum amplexus Acesten

muneribus cumulat magnis ac talia fatur:

'sume, pater, nam te voluit rex magnus Olympi

talibus auspiciis exsortem ducere honores.

ipsius Anchisæ longævi hoc munus habebis, 535

cratera impressum signis, quem Thracius olim

Anchisæ genitori in magno munere Cisseus

ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.'

sic fatus cingit viridanti tempora lauro

et primum ante omnis victorem appellat Acesten. 540

nec bonus Eurytion prælato invidit honori,

quamvis solus auem cælo deiecit ab alto.

proximus ingreditur donis qui vincula rupit,

extremus volucri qui fixit harundine malum.

At pater Æneas nondum certamine misso 545

custodem ad sese comitemque impubis Iuli

Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:

'vade age et Ascanio, si iam puerile paratum

agmen habet secum cursusque instruxit equorum,

ducat auo turmas et sese ostendat in armis 550

dic' ait. ipse omnem longo decedere circo

infusum populum et campos iubet esse patentis.

incedunt pueri pariterque ante ora parentum

frenatis lucent in equis, quos omnis euntis

Trinacriæ mirata fremit Troiæque iuventus. 555

omnibus in morem tonsa coma pressa corona;

cornea bina ferunt præfixa hastilia ferro,

pars levis umero pharetras; it pectore summo

flexilis obtorti per collum circulus auri.

tres equitum numero turmæ ternique vagantur 560

ductores; pueri bis seni quemque secuti

agmine partito fulgent paribusque magistris.

una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem

nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,

progenies, auctura Italos; quem Thracius albis 565

portat equus bicolor maculis, vestigia primi

alba pedis frontemque ostentans arduus albam.

alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,

paruus Atys pueroque puer dilectus Iulo.

extremus formaque ante omnis pulcher Iulus 570

Sidonio est invectus equo, quem candida Dido

esse sui dederat monimentum et pignus amoris.

cetera Trinacriis pubes senioris Acestæ

fertur equis.

excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes 575

Dardanidæ, veterumque agnoscunt ora parentum.

postquam omnem læti consessum oculosque suorum

lustravere in equis, signum clamore paratis

Epytides longe dedit insonuitque flagello.

olli discurrere pares atque agmina terni 580

diductis solvere choris, rursusque vocati

convertere vias infestaque tela tulere.

inde alios ineunt cursus aliosque recursus

adversi spatiis, alternosque orbibus orbis

impediunt pugnæque cient simulacra sub armis; 585

et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt

infensi, facta pariter nunc pace feruntur.

ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta

parietibus textum cæcis iter ancipitemque

mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi 590

frangeret indeprensus et inremeabilis error;

haud alio Teucrum nati vestigia cursu

impediunt texuntque fugas et prœlia ludo,

delphinum similes qui per maria umida nando

Carpathium Libycumque secant [luduntque per undas]. 595

hunc morem cursus atque hæc certamina primus

Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,

rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,

quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;

Albani docuere suos; hinc maxima porro 600

accepit Roma et patrium servavit honorem;

Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.

hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Hinc primum Fortuna fidem mutata novavit.

dum variis tumulo referunt sollemnia ludis, 605

Irim de cælo misit Saturnia Iuno

Iliacam ad classem ventosque aspirat eunti,

multa movens necdum antiquum saturata dolorem.

illa viam celerans per mille coloribus arcum

nulli visa cito decurrit tramite virgo. 610

conspicit ingentem concursum et litora lustrat

desertosque videt portus classemque relictam.

at procul in sola secretæ Troades acta

amissum Anchisen flebant, cunctæque profundum

pontum aspectabant flentes. heu tot vada fessis 615

et tantum superesse maris, vox omnibus una;

urbem orant, tædet pelagi perferre laborem.

ergo inter medias sese haud ignara nocendi

conicit et faciemque deæ vestemque reponit;

fit Beroe, Tmarii coniunx longæva Dorycli, 620

cui genus et quondam nomen natique fuissent,

ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.

'o miseræ, quas non manus' inquit 'Achaica bello

traxerit ad letum patriæ sub mœnibus! o gens

infelix, cui te exitio Fortuna reservat? 625

septima post Troiæ excidium iam vertitur æstas,

cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa

sideraque emensæ ferimur, dum per mare magnum

Italiam sequimur fugientem et volvimur undis.

hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes: 630

quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem?

o patria et rapti nequiquam ex hoste penates,

nullane iam Troiæ dicentur mœnia? nusquam

Hectoreos amnis, Xanthum et Simœnta, videbo?

quin agite et mecum infaustas exurite puppis. 635

nam mihi Cassandræ per somnum vatis imago

ardentis dare visa faces: "hic quærite Troiam;

hic domus est" inquit "vobis." iam tempus agi res,

nec tantis mora prodigiis. en quattuor aræ

Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.' 640

hæc memorans prima infensum vi corripit ignem

sublataque procul dextra conixa coruscat

et iacit. arrectæ mentes stupefactaque corda

Iliadum. hic una e multis, quæ maxima natu,

Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix: 645

'non Beroe vobis, non hæc Rhœteia, matres,

est Dorycli coniunx; divini signa decoris

ardentisque notate oculos, qui spiritus illi,

qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti.

ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650

ægram, indignantem tali quod sola careret

munere nec meritos Anchisæ inferret honores.'

hæc effata.

at matres primo ancipites oculisque malignis

ambiguæ spectare rates miserum inter amorem 655

præsentis terræ fatisque vocantia regna,

cum dea se paribus per cælum sustulit alis

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

tum vero attonitæ monstris actæque furore

conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem, 660

pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque

coniciunt. furit immissis Volcanus habenis

transtra per et remos et pictas abiete puppis.

Nuntius Anchisæ ad tumulum cuneosque theatri

incensas perfert navis Eumelus, et ipsi 665

respiciunt atram in nimbo volitare favillam.

primus et Ascanius, cursus ut lætus equestris

ducebat, sic acer equo turbata petivit

castra, nec exanimes possunt retinere magistri.

'quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis' inquit 670

'heu miseræ cives? non hostem inimicaque castra

Argiuum, vestras spes uritis. en, ego vester

Ascanius!'—galeam ante pedes proiecit inanem,

qua ludo indutus belli simulacra ciebat.

accelerat simul Æneas, simul agmina Teucrum. 675

ast illæ diversa metu per litora passim

diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim

saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque

mutatæ agnoscunt excussaque pectore Iuno est.

Sed non idcirco flamma atque incendia viris 680

indomitas posuere; udo sub robore vivit

stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas

est vapor et toto descendit corpore pestis,

nec vires heroum infusaque flumina prosunt.

tum pius Æneas umeris abscindere vestem 685

auxilioque vocare deos et tendere palmas:

'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum

Troianos, si quid pietas antiqua labores

respicit humanos, da flammam evadere classi

nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto. 690

vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,

si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.'

vix hæc ediderat cum effusis imbribus atra

tempestas sine more furit tonitruque tremescunt

ardua terrarum et campi; ruit æthere toto 695

turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris,

implenturque super puppes, semusta madescunt

robora, restinctus donec vapor omnis et omnes

quattuor amissis servatæ a peste carinæ.

At pater Æneas casu concussus acerbo 700

nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas

mutabat versans, Siculisne resideret arvis

oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.

tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

quem docuit multaque insignem reddidit arte— 705

hæc responsa dabat, vel quæ portenderet ira

magna deum vel quæ fatorum posceret ordo;

isque his Ænean solatus vocibus infit:

'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;

quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. 710

est tibi Dardanius divinæ stirpis Acestes:

hunc cape consiliis socium et coniunge volentem,

huic trade amissis superant qui navibus et quos

pertæsum magni incepti rerumque tuarum est.

longævosque senes ac fessas æquore matres 715

et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est

delige, et his habeant terris sine mœnia fessi;

urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

Talibus incensus dictis senioris amici

tum vero in curas animo diducitur omnis; 720

et Nox atra polum bigis subvecta tenebat.

visa dehinc cælo facies delapsa parentis

Anchisæ subito talis effundere voces:

'nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,

care magis, nate Iliacis exercite fatis, 725

imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem

depulit, et cælo tandem miseratus ab alto est.

consiliis pare quæ nunc pulcherrima Nautes

dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda,

defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu 730

debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

infernas accede domos et Averna per alta

congressus pete, nate, meos. non me impia namque

Tartara habent, tristes umbræ, sed amœna piorum

concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla 735

nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

tum genus omne tuum et quæ dentur mœnia disces.

iamque vale; torquet medios Nox umida cursus

et me sævus equis Oriens adflavit anhelis.'

dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. 740

Æneas 'quo deinde ruis? quo proripis?' inquit,

'quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?'

hæc memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,

Pergameumque Larem et canæ penetralia Vestæ

farre pio et plena supplex veneratur acerra. 745

Extemplo socios primumque accersit Acesten

et Iovis imperium et cari præcepta parentis

edocet et quæ nunc animo sententia constet.

haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes:

transcribunt urbi matres populumque volentem 750

deponunt, animos nil magnæ laudis egentis.

ipsi transtra novant flammisque ambesa reponunt

robora navigiis, aptant remosque rudentisque,

exigui numero, sed bello vivida virtus.

interea Æneas urbem designat aratro 755

sortiturque domos; hoc Ilium et hæc loca Troiam

esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes

indicitque forum et patribus dat iura vocatis.

tum vicina astris Erycino in vertice sedes

fundatur Veneri Idaliæ, tumuloque sacerdos 760

ac lucus late sacer additus Anchiseo.

Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris

factus honos: placidi straverunt æquora venti

creber et aspirans rursus vocat Auster in altum.

exoritur procurva ingens per litora fletus; 765

complexi inter se noctemque diemque morantur.

ipsæ iam matres, ipsi, quibus aspera quondam

visa maris facies et non tolerabile numen,

ire volunt omnemque fugæ perferre laborem.

quos bonus Æneas dictis solatur amicis 770

et consanguineo lacrimans commendat Acestæ.

tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam

cædere deinde iubet solvique ex ordine funem.

ipse caput tonsæ foliis evinctus olivæ

stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos 775

proicit in fluctus ac vina liquentia fundit.

certatim socii feriunt mare et æquora verrunt; 778

prosequitur surgens a puppi ventus euntis. 777

At Venus interea Neptunum exercita curis 779

adloquitur talisque effundit pectore questus:

'Iunonis gravis ira neque exsaturabile pectus

cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis;

quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit.

non media de gente Phrygum exedisse nefandis 785

urbem odiis satis est nec pœnam traxe per omnem

reliquias Troiæ: cineres atque ossa peremptæ

insequitur. causas tanti sciat illa furoris.

ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis

quam molem subito excierit: maria omnia cælo 790

miscuit Æoliis nequiquam freta procellis,

in regnis hoc ausa tuis.

per scelus ecce etiam Troianis matribus actis

exussit fœde puppis et classe subegit

amissa socios ignotæ linquere terræ. 795

quod superest, oro, liceat dare tuta per undas

vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim,

si concessa peto, si dant ea mœnia Parcæ.'

tum Saturnius hæc domitor maris edidit alti:

'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 800

unde genus ducis. merui quoque; sæpe furores

compressi et rabiem tantam cælique marisque.

nec minor in terris, Xanthum Simœntaque testor,

Æneæ mihi cura tui. cum Troia Achilles

exanimata sequens impingeret agmina muris, 805

milia multa daret leto, gemerentque repleti

amnes nec reperire viam atque euolvere posset

in mare se Xanthus, Pelidæ tunc ego forti

congressum Ænean nec dis nec viribus æquis

nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo 810

structa meis manibus periuræ mœnia Troiæ.

nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores.

tutus, quos optas, portus accedet Averni.

unus erit tantum amissum quem gurgite quæres;

unum pro multis dabitur caput.' 815

his ubi læta deæ permulsit pectora dictis,

iungit equos auro genitor, spumantiaque addit

frena feris manibusque omnis effundit habenas.

cæruleo per summa levis volat æquora curru;

subsidunt undæ tumidumque sub axe tonanti 820

sternitur æquor aquis, fugiunt vasto æthere nimbi.

tum variæ comitum facies, immania cete,

et senior Glauci chorus Inousque Palæmon

Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis;

læva tenet Thetis et Melite Panopeaque virgo, 825

Nisæe Spioque Thaliaque Cymodoceque.

Hic patris Æneæ suspensam blanda vicissim

gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis

attolli malos, intendi bracchia velis.

una omnes fecere pedem pariterque sinistros, 830

nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent

cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.

princeps ante omnis densum Palinurus agebat

agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.

iamque fere mediam cæli Nox umida metam 835

contigerat, placida laxabant membra quiete

sub remis fusi per dura sedilia nautæ,

cum levis ætheriis delapsus Somnus ab astris

æra dimovit tenebrosum et dispulit umbras,

te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840

insonti; puppique deus consedit in alta

Phorbanti similis funditque has ore loquelas:

'Iaside Palinure, ferunt ipsa æquora classem,

æquatæ spirant auræ, datur hora quieti.

pone caput fessosque oculos furare labori. 845

ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.'

cui vix attollens Palinurus lumina fatur:

'mene salis placidi vultum fluctusque quietos

ignorare iubes? mene huic confidere monstro?

Ænean credam (quid enim?) fallacibus auris 850

et cæli totiens deceptus fraude sereni?'

talia dicta dabat, clavumque adfixus et hærens

nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.

ecce deus ramum Lethæo rore madentem

vique soporatum Stygia super utraque quassat 855

tempora, cunctantique natantia lumina solvit.

vix primos inopina quies laxaverat artus,

et super incumbens cum puppis parte revulsa

cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas

præcipitem ac socios nequiquam sæpe vocantem; 860

ipse volans tenuis se sustulit ales ad auras.

currit iter tutum non setius æquore classis

promissisque patris Neptuni interrita fertur.

iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,

difficilis quondam multorumque ossibus albos 865

(tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant),

cum pater amisso fluitantem errare magistro

sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis

multa gemens casuque animum concussus amici:

'o nimium cælo et pelago confise sereno, 870

nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.'